Theo số liệu của Bộ Tài chính, số lượng DN do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ đã giảm đáng kể, từ 583 doanh nghiệp tại thời điểm 31/12/2016 xuống còn 473 doanh nghiệp tại thời điểm 31/12/2023. Tính đến đầu năm 2024, các doanh nghiệp có vốn nhà nước đang quản lý tổng tài sản trên 4 triệu tỷ đồng, tổng vốn đầu tư của Nhà nước trên 1,75 triệu tỷ đồng, tạo việc làm cho gần 1 triệu lao động.
Khu vực DNNN đóng vai trò chi phối, chủ đạo trong những ngành, lĩnh vực quan trọng, thiết yếu của nền kinh tế, góp phần xây dựng và phát triển hệ thống kết cấu hạ tầng kinh tế - xã hội và chuyển dịch cơ cấu kinh tế; là công cụ quan trọng để thực hiện ổn định kinh tế vĩ mô, đối phó với những biến động thị trường, kiềm chế lạm phát, thực hiện nhiệm vụ quốc phòng, an ninh và chính sách an sinh xã hội.
Tuy nhiên, theo đánh giá của Bộ Tài chính, hoạt động của DNNN thời gian qua vẫn còn một số trở ngại và hạn chế. Đó là, nguồn lực về vốn, tài sản chưa được khơi thông do việc quy định về phân công, phân cấp thẩm quyền quyết định đầu tư chưa được trao cho doanh nghiệp để tự chủ đối với các quyết định đầu tư lớn, các quyết định mang tính rủi ro. Bên cạnh đó, DNNN chưa thực hiện đầy đủ quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm để hoạt động theo cơ chế thị trường, năng lực cạnh tranh, khoa học công nghệ còn hạn chế, chưa đáp ứng yêu cầu là lực lượng nòng cốt của kinh tế nhà nước. Hiệu quả đầu tư của các DNNN trong thời gian qua chưa đạt như kỳ vọng; một số dự án có vốn đầu tư lớn không thành công, tiềm ẩn rủi ro...
Làm thế nào để nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN là một trong những câu hỏi được đặt ra tại phiên chất vấn nhóm vấn đề tài chính tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV. Trả lời câu hỏi về giải pháp đổi mới công tác quản trị, nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN trong thời gian tới, Bộ trưởng Bộ Tài chính Nguyễn Văn Thắng cho biết, Luật Quản lý và đầu tư vốn nhà nước tại doanh nghiệp (thay thế Luật số 69/2014/QH13) được Quốc hội thông qua ngày 14/6 đã tạo hành lang pháp lý thông thoáng cho DNNN, song đòi hỏi các DNNN phải đổi mới tư duy để cải thiện thực chất hiệu quả hoạt động.
Luật Quản lý và đầu tư vốn nhà nước tại DN có cách thức tiếp cận mới, trao quyền nhiều hơn cho DNNN, chủ sở hữu nhà nước thực hiện các quyền/trách nhiệm trên nguyên tắc minh bạch, hiệu quả, bình đẳng như các chủ sở hữu khác. Luật được xây dựng theo hướng xác định rõ Nhà nước thực hiện các quyền, nghĩa vụ, trách nhiệm tương ứng với tỷ lệ sở hữu vốn góp tại doanh nghiệp như các nhà đầu tư khác, không can thiệp trực tiếp vào hoạt động sản xuất kinh doanh.
Các quy định tại Luật mới cũng tạo điều kiện tăng cường năng lực tài chính cho DNNN. Đồng thời, Luật bổ sung phạm vi đầu tư vốn nhà nước thành lập doanh nghiệp để thể chế hóa Nghị quyết số 57-NQ/TW, bao quát các lĩnh vực cần đầu tư vốn nhà nước và đảm bảo sự linh hoạt trong điều hành của Chính phủ về phạm vi đầu tư vốn nhà nước trong từng thời kỳ.
Đối với doanh nghiệp do nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ, Luật phân cấp mạnh mẽ cho Hội đồng thành viên/Chủ tịch công ty tự chịu trách nhiệm về việc huy động vốn, bảo toàn và phát triển vốn nhà nước tại doanh nghiệp, được chủ động ban hành chiến lược kinh doanh 05 năm, kế hoạch kinh doanh hàng năm của doanh nghiệp, quyết định đầu tư, quyết định chính sách tiền lương, thù lao, tiền thưởng. Nhằm gắn trách nhiệm của người đứng đầu, người đại diện phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp, Luật quy định kết quả đánh giá, xếp loại doanh nghiệp, đánh giá người đại diện chủ sở hữu trực tiếp.
Đối với doanh nghiệp do Nhà nước nắm giữ trên 50% đến dưới 100% vốn điều lệ, việc quản lý vốn nhà nước đầu tư thực hiện thông qua người đại diện phần vốn nhà nước; phân cấp cho người đại diện phần vốn nhà nước chủ động quyết định nhiều nội dung theo thẩm quyền, chỉ báo cáo cơ quan đại diện chủ sở hữu trước khi tham gia biểu quyết tại cuộc họp đại hội đồng cổ đông, hội đồng quản trị, hội đồng thành viên đối với một số nội dung quan trọng.
Đồng thời, Luật quy định tăng cường giám sát, kiểm tra, thanh tra, đánh giá của chủ sở hữu đối với DNNN; nâng cao tính công khai, minh bạch trong hoạt động của doanh nghiệp. Kết quả đánh giá, xếp loại là cơ sở để trích lập, chi Quỹ khen thưởng, phúc lợi và khen thưởng.
Bộ trưởng Nguyễn Văn Thắng cho rằng, Nhà nước hiện chỉ quản lý phần vốn góp tại DN, DN được tự chủ về lương, thưởng, tăng vốn. “DNNN hiện có đủ điều kiện để vươn mình, song cần đổi mới tư duy và phải chủ động tận dụng tối đa các nguồn lực, đặc biệt là nguồn vốn. Từ đó, triển khai các chiến lược, kế hoạch kinh doanh có trọng tâm, trọng điểm để đạt hiệu quả cao nhất, tập trung đầu tư vào các dự án, các lĩnh vực cốt lõi, có thế mạnh, đặc biệt đối với những doanh nghiệp, những tập đoàn hiện nay đang triển khai cả những nhiệm vụ chính trị. Do đó, DNNN phải nâng cao trách nhiệm, tính chuyên nghiệp, năng động và hiệu quả”, Bộ trưởng nhấn mạnh.
Bộ Tài chính cho biết, năm 2024, giá trị thực hiện đầu tư hợp nhất của 19 tập đoàn, tổng công ty ước đạt 160 nghìn tỷ đồng, trong đó có một số dự án lớn, trọng điểm như Dự án đường dây 500 kV Nhà máy Nhiệt điện Nam Định I - Phố Nối, đường dây 500kV mạch 3 Quảng Trạch - Phố Nối; Dự án Nhà máy Nhiệt điện Nhơn Trạch 3&4, Dự án Nhà máy Thủy điện Hòa Bình mở rộng, Dự án Nhà máy Thủy điện Ialy mở rộng, Dự án Nhà máy Nhiệt điện Quảng Trạch I, chuỗi dự án điện - khí lô B; dự án xây dựng đường cao tốc Bến Lức - Long Thành; Dự án đầu tư xây dựng các bến container số 3, 4 tại Lạch Huyện, Hải Phòng; Dự án xây dựng nhà ga hành khách T2 - Cảng Hàng không quốc tế Cát Bi; Dự án xây dựng nhà ga hành khách T3 - Cảng Hàng không quốc tế Tân Sơn Nhất; Dự án thành phần 3 - Dự án Cảng Hàng không quốc tế Long Thành giai đoạn 1…