Một mảnh vỡ máy bay DC-10 trong thảm kịch năm 1979 trên núi Erebus ở Nam Cực. Ảnh: Phil Reid/Antarctica New Zealand.
Từ năm 1977, hãng hàng không Air New Zealand bắt đầu khai thác các chuyến bay ngắm cảnh tại Nam Cực và thành công rực rỡ.
Hành trình này trở thành tour du lịch trong ngày lý tưởng, khi du khách chỉ mất tổng cộng 11 giờ để bay dọc đất nước, tới lục địa Nam Cực rộng lớn rồi trở về Auckland. Hãng hàng không cung cấp dịch vụ sang trọng bậc nhất với cảnh quan tuyệt đẹp bên dưới.
Tuy nhiên, tất cả bỗng chốc biến thành sai lầm vào ngày định mệnh 28/11/1979. Cơ trưởng Jim Collins điều khiển chuyến bay số hiệu TE901 xuyên qua những đám mây và hạ độ cao xuống khoảng 1.800 m để du khách có tầm nhìn tốt hơn.
Trong khoang hành khách, mọi người bận rộn chụp ảnh hoặc quay phim từ cửa sổ. Một số bức ảnh được chụp chỉ vài giây trước khi thảm họa xảy ra.
Gần 13h ngày 28/11/1979, hệ thống cảnh báo va chạm mặt đất phát tín hiệu báo động khi chiếc phi cơ McDonnell Douglas DC-10 đối mặt với ngọn núi lửa Erebus trên đảo Ross, nhưng phi công không kịp nâng độ cao. Chỉ 6 giây sau, máy bay lao thẳng vào vách núi.
Sau vài giờ chờ đợi mà không thấy máy bay liên lạc, nhà chức trách New Zealand đặt giả thuyết chiếc phi cơ đã hết nhiên liệu.
Hoạt động tìm kiếm và cứu hộ nhanh chóng được triển khai và họ nhận ra rằng toàn bộ 227 hành khách cùng 30 thành viên phi hành đoàn đều thiệt mạng, trong đó có 44 người không được tìm thấy.
Theo kết quả điều tra ban đầu, thảm họa xuất phát từ việc các phi công đã bay khác với lộ trình thông thường.
Họ nghĩ rằng mình đang di chuyển qua eo biển McMurdo như những chuyến bay trước, nhưng trên thực tế phi cơ đang ở phía trên đảo Ross, nơi có núi lửa Erebus cao 3.794 m.
Nguyên nhân thứ hai là do hiện tượng thời tiết có tên "cực trắng" (white-out), khi ánh sáng giữa lớp băng tuyết bên dưới và mây bên trên tạo ra ảo ảnh về tầm nhìn, khiến phi công cho rằng màu trắng mà ông nhìn thấy qua cửa sổ buồng lái chỉ đơn giản là băng tuyết, không phải sườn núi.
"Tai nạn tương tự sẽ không xảy ra với một máy bay hiện đại. Những thiết bị hiện nay vô cùng tốt. Nhờ hệ thống định vị dựa trên vệ tinh, việc đi nhầm đường bay như vậy là bất khả thi", cơ trưởng Andrew Ridling, người đứng đầu Hiệp hội Phi công Hàng không New Zealand, cho biết.
Dân số New Zealand thời điểm đó chỉ khoảng ba triệu người. Hầu như tất cả đều có mối liên hệ với vụ tai nạn, dù là quen biết với nạn nhân hoặc thành viên lực lượng cứu hộ, hay tham gia vào các phe trong cuộc chiến pháp lý kéo dài sau đó. Thảm kịch đã khiến cả đất nước ngỡ ngàng.
"Nó xảy ra vào thời điểm quốc gia khá non trẻ đang trải qua giai đoạn quan trọng trong việc tìm kiếm bản sắc mới", nhà sử học Rowan Light tại Đại học Canterbury giải thích. "Trong những năm 1960 và 1970, hình ảnh cũ của New Zealand như một thuộc địa tiến bộ của Đế quốc Anh không còn ý nghĩa gì nữa".
New Zealand khi đó đang cố gắng thích nghi với hoàn cảnh mới và tìm kiếm chỗ đứng riêng của mình.
Những tiến bộ công nghệ đóng vai trò quan trọng trong quá trình này và cơ sở hạ tầng là điểm mấu chốt để xây dựng câu chuyện về định cư, chinh phục và giành quyền kiểm soát của đất nước.
Việc vươn tới Nam Cực, cách đó khoảng 4.500 km về phía nam, phù hợp với kịch bản này một cách hoàn hảo.
Tuy nhiên, một loạt bi kịch đã khiến niềm tin của người New Zealand lung lay dữ dội. Trước thảm họa ở núi Erebus, tai nạn tàu hỏa ở Tangiwai năm 1953 đã khiến 151 người thiệt mạng và vụ chìm phà Wahine năm 1968 cũng cướp đi sinh mạng của 51 người.
"Những tai nạn này khiến họ thực sự nghi ngờ về sự kiểm soát và tiến bộ công nghệ", nhà sử học Light nói.
Trận chiến pháp lý nổ ra sau vụ tai nạn máy bay tiếp tục "giáng đòn" thứ hai vào người New Zealand. Họ bị sốc bởi sự thất bại trong việc xác định chính xác chuyện gì đã xảy ra, cũng như những lời cáo buộc đổ lỗi lẫn nhau.
Cuộc điều tra ban đầu về cơ bản cho rằng lỗi thuộc về tổ bay. Phi công đã di chuyển dưới độ cao an toàn tối thiểu mà hãng hàng không quy định.
Bất chấp phát hiện về sự sai lệch trong đường bay, kết luận được đưa ra vẫn là phi cơ sẽ thoát nạn nếu bay cao hơn.
Tuyến đường bay của phi cơ DC-10 (màu vàng). Đồ họa:BBC.
Tuy nhiên, việc đổ hết tội lỗi lên phi công đã gây tranh cãi, khiến Ủy ban Điều tra Hoàng gia New Zealand quyết định mở cuộc điều tra thứ hai và rút ra kết luận hoàn toàn khác, đó là hãng hàng không Air New Zealand phải chịu toàn bộ trách nhiệm.
Chiếc phi cơ DC-10 đúng là đã bay dưới độ cao an toàn, nhưng cuộc điều tra phát hiện các chuyến bay tới Nam Cực của Air New Zealand thường xuyên hạ xuống mức cực thấp như vậy để phục vụ nhu cầu ngắm cảnh, chụp ảnh của khách hàng. Ngay cả tờ quảng cáo cũng sử dụng những bức ảnh rõ ràng chụp từ độ cao dưới mức an toàn.
Ủy ban Điều tra Hoàng gia không chỉ nhận thấy lỗi của Air New Zealand trong những sai lầm của chuyến bay, mà còn cáo buộc hãng hàng không cố che giấu điều này bằng âm mưu đổ lỗi cho tổ bay, "phủi tay" mọi trách nhiệm, trong đó có việc bồi thường cho gia đình các nạn nhân.
Thẩm phán Peter Mahon, người đứng đầu cuộc điều tra, mô tả hành vi của Air New Zealand là "chuỗi lời nói dối tinh vi".
Tuy nhiên, hãng hàng không đã lật ngược tình thế bằng cách kháng cáo và giành chiến thắng. Một lần nữa, thảm kịch Erebus rơi vào bế tắc với "trò chơi đổ lỗi lố bịch" làm lu mờ cả nỗi đau của các thân nhân.
Tai nạn với chuyến bay TE901 còn là đòn giáng mạnh vào danh tiếng của Air New Zealand, hãng hàng không quốc gia từng là niềm tự hào của đất nước.
Sau nhiều năm, hầu hết ý kiến đều cho rằng Air New Zealand mới thực sự là bên có lỗi, không phải các phi công. Hãng hàng không cuối cùng cũng đưa ra lời xin lỗi hồi năm 2009, nhưng chỉ với lý do là cách cư xử của họ sau tai nạn, không phải vì trách nhiệm gây ra thảm kịch.
40 năm trôi qua, nhưng vụ tai nạn vẫn giữ vị trí quan trọng trong lịch sử New Zealand. Đối với những thế hệ sau chiến tranh, đây là thảm kịch trong nước lớn nhất họ từng chứng kiến.
Từ thời khắc đó, quốc gia non trẻ dường như mất đi sự "ngây thơ", cũng như niềm tin vào những trật tự xã hội thông thường.
Dù vậy, hiện vẫn chưa có đài tưởng niệm quốc gia nào cho các nạn nhân. Một cây thánh giá và một tượng đá hình nhánh dương xỉ cuộn, biểu tượng của người bản địa Maori, được đặt gần nơi xảy ra vụ tai nạn. Gia đình các nạn nhân đã tổ chức một số lễ tưởng niệm trên đảo Ross, nhưng hình thức tưởng niệm cũng gây ra tranh cãi.
Chính phủ New Zealand hồi đầu năm phê chuẩn kế hoạch xây dựng đài tưởng niệm tại thành phố Auckland, công trình mà Thủ tướng Jacinda Ardern cho biết sẽ "phản ánh sự thảm khốc của vụ tai nạn, đồng thời nhắc nhở một cách mạnh mẽ về sự kết nối và mất mát".
Những tàn tích của chiếc máy bay DC-10 vẫn nằm bên sườn núi Erebus dưới lớp tuyết trắng, âm thầm lưu giữ ký ức về chuyến bay định mệnh.
