Tài chính tiêu dùng - Sức sống mới sau hơn 10 năm phát triển

Trình bày tham luận tại buổi tọa đàm, bà Phạm Thị Thanh Tùng, Phó vụ trưởng Vụ Tín dụng các ngành kinh tế (Ngân hàng Nhà nước) cho biết, tiêu dùng là động lực thúc đẩy tăng trưởng, phát triển sản xuất và tạo công ăn việc làm cho nền kinh tế. Cùng với sự phát triển kinh tế thì mức tiêu dùng của người dân ngày càng tăng, theo đó nhu cầu về tài chính tiêu dùng phục vụ đời sống cũng tăng cao.

Bà Phạm Thị Thanh Tùng, Phó vụ trưởng Vụ Tín dụng các ngành kinh tế (Ngân hàng Nhà nước)

Cho vay tiêu dùng là sản phẩm cho vay dưới dạng tín chấp hoặc thế chấp, nhằm hỗ trợ nguồn tài chính cho các nhu cầu mua sắm hàng gia dụng, mua xe, du học, khám chữa bệnh và các nhu cầu thiết yếu khác trong cuộc sống.

Cho vay tiêu dùng một mặt giúp đáp ứng nhu cầu của người dân chi tiêu, nâng cao khả năng tiếp cận tài chính của đại bộ phận người dân, mặt khác còn có ý nghĩa lớn trong việc kích cầu nền kinh tế và hỗ trợ tăng trưởng kinh tế.

Trong thời gian qua, hệ thống các tổ chức tín dụng (TCTD) nói chung, đặc biệt là các công ty tài chính tiêu dùng đã phát triển mạnh mẽ nhằm đáp ứng kịp thời nhu cầu vốn phục vụ tiêu dùng của người dân, góp phần cải thiện chất lượng cuộc sống, gia tăng công bằng xã hội.

Trên cơ sở chỉ đạo của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, thời gian qua, NHNN đã triển khai đồng bộ các giải pháp đẩy mạnh tín dụng tiêu dùng, góp phần nâng cao đời sống của người dân, hạn chế tín dụng đen. Cụ thể:

Thứ nhất, các quy định về cho vay tiêu dùng luôn được NHNN hoàn thiện, bổ sung phù hợp với đặc thù cho vay tiêu dùng, tạo điều kiện phát triển hoạt động cho vay tiêu dùng an toàn, lành mạnh, hiệu quả, góp phần bảo vệ quyền lợi của khách hàng. Hiện nay, hoạt động cho vay tiêu dùng được điều chỉnh bởi nhiều văn bản.

Chẳng hạn, thông tư số 39/2016/TT-NHNN ngày 30/12/2016 quy định về hoạt động cho vay phục vụ nhu cầu đời sống là việc tổ chức tín dụng cho vay đối với khách hàng là cá nhân để thanh toán các chi phí cho mục đích tiêu dùng, sinh hoạt của cá nhân đó, gia đình của cá nhân đó.

Thông tư số 43/2016/TT-NHNN ngày 30/12/2016 (đã được sửa đổi, bổ sung bởi Thông tư số 18/2019/TT-NHNN ngày 4/11/2019) quy địnhhoạt động cho vay tiêu dùng của các Công ty tài chính

Hoạt động cho vay thông qua hạn mức qua thẻ tín dụng nhằm mục đích tiêu dùng thực hiện theo quy định tại Thông tư số 19/2016/TT-NHNN ngày 30/6/2016 và các văn bảnsửa đổi bổ sung.

Ngoài ra, hiện nay, NHNN đang nghiên cứu trình cấp có thẩm quyền ban hành nhiều chính sách hỗ trợ phát triển tài chính tiêu dùng như: (i) Đề xuất, trình Thủ tướng Chính phủ xem xét, ban hành Quyết định về triển khai thí điểm dùng tài khoản viễn thông thanh toán cho các hàng hóa, dịch vụ có giá trị nhỏ (Mobile Money); (ii) Đề xuất, trình Chính phủ Nghị định về cơ chế quản lý thử nghiệm có kiểm soát cho hoạt động Fintech; Nghị định thay thế Quyết định số 20/2017/QĐ-TTg về hoạt động tài chính vi mô.

Đồng thời, NHNN theo thẩm quyền đã ban hành các quy định pháp lý phù hợp đối với các sản phẩm, mô hình, dịch vụ, phương tiện thanh toán mới gắn với cách mạng công nghiệp 4.0 như: ngân hàng số, công nghệ định danh và nhận biết khách hàng điện tử, quy định về mở tài khoản thanh toán của cá nhân bằng phương thức điện tử - eKYC, đang nghiên cứu, tìm hiểu công nghệ Blockchain ứng dụng trong lĩnh vực thanh toán; ứng dụng công nghệ dữ liệu lớn (Big Data), trí tuệ nhân tạo (AI) vào một số lĩnh vực ngân hàng.

Thứ hai, cùng với việc hoàn thiện khuôn khổ pháp lý cho vay tiêu dùng, NHNN đã triển khai các giải pháp khơi thông dòng vốn ngân hàng, nâng cao khả năng tiếp cận vốn phục vụ nhu cầu đời sống, tiêu dùng của người dân.

Cụ thể, chỉ đạo TCTD mở rộng, đa dạng sản phẩm dịch vụ ngân hàng, giảm lãi suất, đơn giản hóa thủ tục cho vay nhằm tăng cường tiếp cận tín dụng qua các kênh chính thức, đặc biệt là với người dân ở nông thôn, vùng sâu, vùng xa như: cho vay qua sổ tín dụng, vay vốn thông qua các Tổ, nhóm của các tổ chức chính trị - xã hội, cho vay, thu nợ ngay tại địa bàn của người vay, triển khai điểm giao dịch lưu động bằng ô tô chuyên dụng...

Đặc biệt, Ngân hàng Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã triển khai chương trình tín dụng tiêu dùng 5.000 tỷ đồng, theo đó khách hàng có nhu cầu vay vốn chính đáng được giải ngân ngay trong ngày với số tiền cho vay tối đa 30 triệu đồng, không cần tài sản thế chấp; chương trình cho vay thẻ thấu chi tại thị trường nông thôn (sử dụng để thanh toán hàng hóa, dịch vụ).

Bên cạnh đó, NHNN cũng đã chấp thuận cho các TCTD mở rộng, phát triển mạng lưới hoạt động cho vay tiêu dùng, để hoạt động của các TCTD, công ty tài chính tiêu dùng, tổ chức tài chính vi mô phủ khắp các vùng miền, từ đó gia tăng tiếp cận đến người dân, đáp ứng nhu cầu vay vốn chính đáng, hợp pháp của nhân dân.

Đến nay, toàn hệ thống đã có 183 TCTD và gần 1.200 quỹ tín dụng nhân dân; 22 công ty tài chính được cấp phép hoạt động với 13 chi nhánh, 43 văn phòng đại diện và 53.516 điểm giới thiệu dịch vụ tại 63/63 tỉnh, thành phố; 4 tổ chức tài chính vi mô được cấp phép hoạt động với 61 chi nhánh, 53 PGD tại 23 tỉnh, thành phố.

NHNN cũng đã trình Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 149/QĐ-TTg ngày 22/1/2020 về việc phê duyệt Chiến lược tài chính toàn diện quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030, với một hệ thống các nhiệm vụ, giải pháp nhằm mục tiêu mọi người dân và doanh nghiệp đều được tiếp cận và sử dụng an toàn, thuận tiện các sản phẩm, dịch vụ tài chính phù hợp nhu cầu, với chi phí hợp lý, do các tổ chức được cấp phép cung ứng một cách có trách nhiệm và bền vững.

Ngoài ra, NHNN còn triển khai đồng bộ các giải pháp hỗ trợ người dân bị tác động bởi dịch Covid-19. Chẳng hạn, từ đầu năm 2020 đến nay, NHNN đã giảm liên tiếp 3 lần giảm các mức lãi suất điều hành với tổng mức giảm từ 1,5% - 2%/năm, giảm 0,6% - 1,0%/năm trần lãi suất tiền gửi cá nhân kỳ hạn dưới 6 tháng; giảm 1,5% trần lãi suất cho vay ngắn hạn đối với các lĩnh vực ưu tiên (hiện nay chỉ còn 4,5%/năm) để giảm mặt bằng lãi suất, tạo điều kiện cho khách hàng tiếp cận vốn vay với chi phí thấp.

Ban hành Thông tư 01/2020/TT-NHNN về cơ cấu lại thời hạn trả nợ, miễn, giảm lãi, phí, giữ nguyên nhóm nợ cho khách hàng bị ảnh hưởng bởi dịch Covid-19, theo đó toàn ngành ngân hàng đã thực hiện các giải pháp cơ cấu lại thời hạn trả nợ, miễn, giảm lãi vay, cho vay mới khôi phục sản xuất, kinh doanh, tái thiết cuộc sống cho người dân, doanh nghiệp, trong đó có các khoản cho vay tiêu dùng.

Triển khai cho vay tái cấp vốn để cho vay lãi suất 0% đối với người lao động bị ngừng việc cho dịch Covid-19. Hoàn thiện cơ chế hỗ trợ các đối tượng chính sách tiếp cận vốn: gia hạn chính sách tín dụng đối với hộ mới thoát nghèo, nâng mức cho vay. chỉ đạo NHCSXH hoàn thiện Phương án mở rộng cho vay tiêu dùng.

Thời gian qua, NHNN cũng đã cùng với hệ thống ngân hàng tăng cường hoạt động truyền thông về cơ chế, chính sách cho vay, dịch vụ ngân hàng đến đông đảo người dân, giúp người dân có đầy đủ kiến thức cần thiết, dễ dàng tiếp cận các dịch vụ tài chính ngân hàng chính thức, góp phần hạn chế tín dụng đen.

Bên cạnh đó, NHNN đã tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát, chỉ đạo hệ thống ngân hàng triển khai đồng bộ các giải pháp để tăng cường minh bạch hoạt động cho vay tiêu dùng, Hội đồng Hiệp hội ngân hàng Việt Nam đã ban hành Bộ chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp và quy tắc ứng xử của cán bộ ngân hàng, tập trung 3 nhiệm vụ: Truyền thông - Vận động – Đào tạo (giai đoạn 2019-2021).

Theo báo cáo về Môi trường kinh doanh 2020 do Nhóm Ngân hàng Thế giới (WB) công bố, chỉ số Tiếp cận tín dụng của Việt Nam là 1 trong 5 chỉ số được nâng hạng, tăng 5 điểm và tăng 7 bậc so với báo cáo trước, đứng thứ 2 trong các nước ASEAN (sau Brunei), đứng 25/190 nền kinh tế - vượt mục tiêu đặt ra là tăng ít nhất 1 bậc.

Tuy nhiên, bà Tùng cho biết, qua theo dõi hoạt động cho vay tiêu dùng, cần phải nhìn nhận thực tế rằng, mặc dù ngành ngân hàng luôn chủ động thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp nhằm đáp ứng nhu cầu sản xuất, kinh doanh, tiêu dùng chính đáng của người dân, doanh nghiệp, nhưng quá trình cấp tín dụng vẫn gặp khó khăn do các nguyên nhân:

Thứ nhất, các nhu cầu vay vốn tiêu dùng cấp bách thường khó chứng minh mục đích sử dụng vốn và khả năng trả nợ; quá trình thẩm định cấp tín dụng khó khăn do nguồn thông tin không đầy đủ, độ chính xác không đảm bảo.

Thứ hai, hoạt động cấp tín dụng nói chung, trong đó có cho vay đối với các nhu cầu tiêu dùng vẫn phải đảm bảo chất lượng nợ, an toàn vốn và an toàn hệ thống. Thời gian qua, hoạt động cho vay tiêu dùng, đặc biệt tại các công ty tài chính bộc lộ một số rủi ro tiềm ẩn về nợ xấu.

Thứ ba, Ngân hàng Chính sách xã hội còn chưa được bổ sung nguồn vốn kịp thời để cho vay các chương trình tín dụng chính sách phục vụ tiêu dùng của người nghèo, các đối tượng chính sách, đặc biệt là cho vay giải quyết việc làm, cho vay học sinh, sinh viên… trong khi nhu cầu của người dân là rất lớn.

Thứ tư, một bộ phận người dân, đặc biệt là người dân tại các vùng sâu, vùng xa, do chưa có nhiều thông tin về tín dụng ngân hàng nên bị các kênh cho vay không chính thức tiếp cận cho vay với lãi suất cao. Một số khách hàng tìm đến các kênh tín dụng phi chính thức do thói quen tiêu dùng, mục đích vay vốn không hợp pháp hoặc không đủ điều kiện vay vốn tại các nguồn cung cấp tín dụng chính thức, phát sịnh nhiều vụ việc tranh chấp, ảnh hưởng đến danh tiếng của các công ty tiêu dùng do nhầm tưởng các đối tượng vay vốn là công ty tài chính tiêu dùng.

Bà Tùng cho rằng, để phát huy các kết quả đã đạt được, trong thời gian tới ngành ngân hàng sẽ tiếp tục đồng hành và triển khai quyết liệt các giải pháp để đẩy mạnh đầu tư tín dụng có hiệu quả phục vụ nhu cầu đời sống, tiêu dùng chính đáng của người dân, cụ thể:

Thứ nhất, NHNN tiếp tục chỉ đạo các TCTD tập trung nguồn vốn, đáp ứng kịp thời, đầy đủ nhu cầu vay vốn hợp pháp của người dân; đẩy mạnh ứng dụng khoa học, công nghệ, phát triển các dịch vụ cho vay, thanh toán trực tuyến, gắn với cải cách thủ tục hành chính, đơn giản quy trình, thủ tục vay vốn để tạo điều kiện cho mọi tầng lớp nhân dân dễ dàng tiếp cận nguồn vốn tín dụng chính thức với lãi suất ưu đãi, hỗ trợ khôi phục nền kinh tế sau giai đoạn Covid-19; kịp thời xử lý các khó khăn, vướng mắc trong quá trình cho vay.

Thứ hai, tiếp tục rà soát, tạo điều kiện mở rộng mạng lưới hoạt động của các tổ chức tín dụng ở những địa bàn có mạng lưới hoạt động ngân hàng chưa tương xứng với nhu cầu tiếp cận tín dụng, dịch vụ ngân hàng của người dân, để tăng khả năng tiếp cận vốn tín dụng tiêu của người dân.

Thứ ba, tăng cường công tác truyền thông về các cơ chế, chính sách tín dụng ngân hàng đến mọi tầng lớp nhân dân, giúp người dân, doanh nghiệp hiểu về tín dụng từ các kênh cung cấp tín dụng chính thức.

Thứ tư, tiếp tục tăng cường công tác quản lý, thanh tra, giám sát hoạt động cho vay tiêu dùng, cho vay phục vụ đời sống của các TCTD, đặc biệt các công ty tài chính, bảo đảm tuân thủ đúng quy định của pháp luật

Trong xu thế nhu cầu tiêu dùng ngày càng tăng cao, với việc triển khai đồng bộ các giải pháp nêu trên đã giúp tăng trưởng dư nợ cho vay phục vụ nhu cầu đời sống, cho vay tiêu dùng trong 10 năm qua luôn cao hơn tăng trưởng dư nợ cho vay chung toàn nền kinh tế, tăng trưởng bình quân giai đoạn 2010 - 2020 đạt 33,7%, trong khi tốc độ tăng dư nợ tín dụng chung toàn nền kinh tế đạt 17,3%.

Dư nợ cho vay phục vụ nhu cầu đời sống, cho vay tiêu dùng đến cuối năm 2020 đạt 1,85 triệu tỷ đồng, tăng khoảng 10,15% so với cuối năm 2019 và tăng hơn 10 lần dư nợ cuối năm 2010. Về tỷ trọng dư nợ cho vay phục vụ nhu cầu đời sống, cho vay tiêu dùng cũng đã tăng từ 8,17%/dư nợ nền kinh tế năm 2010 lên trên 20%/dư nợ nền kinh tế năm 2020.

Ngoài nguồn vốn tín dụng thương mại, Ngân hàng Chính sách xã hội đang triển khai 20 chương trình tín dụng ưu đãi nhằm đáp ứng nhu cầu vốn sản xuất kinh doanh và tiêu dùng cho hộ nghèo, hộ đồng bào dân tộc thiểu số và các đối tượng chính sách với dư nợ đạt hơn 225 nghìn tỷ đồng, tăng khoảng 9% so với cuối năm 2019, với khoảng 6,5 triệu lượt khách hàng còn dư nợ.

Kết quả tăng trưởng dư nợ cho vay tiêu dùng cho thấy, hệ thống ngân hàng đã và đang tập trung phát triển hoạt động cho vay lĩnh vực này, đáp ứng nhu cầu tiêu dùng ngày càng cao của người dân. Việc mở rộng cho vay, đáp ứng nhu cầu vốn tiêu dùng cho người dân đã góp phần hạn chế người dân tiếp cận vốn từ những kênh không chính thức, giúp giảm thiểu các hệ lụy đảm bảo an ninh trật tự xã hội.

Ông Phan Đức Hiếu, Phó Viện trưởng Viện Quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM) cho biết, tài chính tiêu dùng, xét về lợi ích thì người dân đã có nhu cầu từ rất lâu và lợi ích rất nhiều.

Ông Phan Đức Hiếu, Phó Viện trưởng Viện Quản lý Kinh tế Trung ương (CIEM)

Cách đây 10 năm người dân đủ tiền thì mua còn bây giờ là xu hướng vay rồi mua hoặc thậm chí thuê về dùng.

"Nếu đặt vấn đề tài chính tiêu dùng góp phần đẩy lùi tín dụng đen tôi cho rằng có góp phần đẩy lùi tín dụng đen, bởi hoạt động này có liên quan nhưng chưa chắc là công cụ chính.

Tôi cho rằng, tài chính tiêu dùng thúc đẩy sản xuất bởi nhiều quốc gia thống kê số liệu này hàng ngày, hang tuần để thúc đẩy kinh tế, điều hành nền kinh tế", ông Hiếu nói.

2 vấn đề được ông Hiếu chia sẻ:

Thứ nhất, đối với việc Bảo vệ người tiêu dùng cần nâng cao nhận thức người dân là rất quan trọng. Cần phải để người dân gánh chịu rủi ro để tự mình nhận lấy bài học. Chính phủ cần tính đến việc phá sản cá nhân để các khoản nợ được giải quyết.

Thứ hai, bảo vệ tổ chức cho vay. Tranh chấp kéo dài 2-3 năm, nhiều năm hoặc không có cơ hội giải quyết vấn đề sẽ là rào cản lớn.

“Cần để thị trường phát triển đúng, thoả mãn nhu cầu của người tiêu dùng và không hải chịu sứ mệnh gì”, ông Hiếu nói.

Tại Toạ đàm, PGS.TS. Đinh Trọng Thịnh, Chuyên gia kinh tế đánh giá những tác động của tài chính tiêu dùng đến nền kinh tế.

Theo đó, tài chính tiêu dùng đem lại nhiều cơ hội hơn cho các cá nhân có nhu cầu tiêu dùng khi năng lực tài chính chưa đủ để trang trải nhu cầu.

PGS.TS. Đinh Trọng Thịnh, Chuyên gia kinh tế

Các ngân hàng thương mại chủ yếu tập trung vào nhóm khách hàng đạt chuẩn cấp tín dụng, có thu nhập thường niên từ khá trở lên, có điểm tín dụng cao, có lịch sử tín dụng tốt và cung cấp các khoản vay tiêu dùng có tài sản đảm bảo, gói vay lớn thì các công ty tài chính lại chọn phân khúc mà ngân hàng không thể đáp ứng. Với nhóm đối tượng dưới chuẩn, là người có thu nhập trung bình hoặc thấp, không chứng minh được thu nhập, chưa có lịch sử tín dụng hoặc điểm tín dụng thấp, khó tiếp cận được với nguồn vốn của các ngân hàng thương mại.

Các công ty tài chính tiêu dùng cung cấp các khoản vay nhỏ, không tài sản đảm bảo, phục vụ nhu cầu mua sắm trang thiết bị gia đình, xe máy, tiền mặt phục vụ nhu cầu đột xuất…, với thủ tục nhanh chóng, thuận tiện đáp ứng nhu cầu tài chính đa dạng của người dân, giúp người dân có thể chủ động trong chi tiêu, cải thiện chất lượng cuộc sống và gia tăng công bằng xã hội.

Bên cạnh đó, việc phát triển tài chính tiêu dùng còn góp phần gia tăng sự hiểu biết về tài chính cho các nhóm khách hàng mới, có thu nhập không cao, các tầng lớp dân cư ít tiếp cận các dịch vụ ngân hàng giúp họ quản lý tốt hơn các giao dịch tài chính cá nhân, cũng như tạo nền tảng để họ có thể sẵn sàng sử dụng các dịch vụ tài chính khác, bao gồm các dịch vụ ngân hàng truyền thống.

Bằng cách này, các công ty tài chính tiêu dùng đã giúp đẩy mạnh quá trình triển khai tài chính toàn diện tại Việt Nam với các hộ gia đình, các chủ thể yếu thế trong nền kinh tế.

Ngoài ra, khi nhu cầu chi tiêu của xã hội tăng cao từ kết quả của hoạt động tài chínhtiêu dùng và các khoản vay nhỏ lẻ với thủ tục đơn giản sẽ là lực hút thúc đẩy nền sản xuất phát triển, thúc đẩy tăng trưởng GDP của nền kinh tế. Tài chính tiêu dùng phát triển sẽ kích thích hệ thống bán lẻ trong nền kinh tế phát triển, đồng thời, sẽ kích thích các ngành công nghiệp chế biến chế tạo ô tô, xe máy, điện tử, điện lạnh và hàng hóa tiêu dùng…ngày càng phát triển.

Đặc biệt, trong điều kiện của dịch bệnh COVID-19, nhiều doanh nghiệp trong nền kinh tế đang tái cấu trúc quá trình sản xuất kinh doanh và hướng mạnh vào việc đáp ứng các nhu cầu tiêu dùng nội địa, thì việc cho vay tiêu dùng, cho vay tín chấp dành cho nhóm khách hàng dưới chuẩn mà các công ty tài chính tiêu dùng đang triển khai là lĩnh vực quan trọng, cần khuyến khích phát triển mạnh mẽ.

Một điểm nữa, theo số liệu của hệ thống ngân hàng, hiện có khoảng 47% người Việt tham gia vay tiền, nhưng chỉ có 18,5% là vay từ những tổ chức tín dụng và các tổ chức tài chính chính thức, phần còn lại là vay từ người thân, bạn bè hoặc “tín dụng đen”. Khi các hộ gia đình và các chủ thể có thể dễ dàng tiếp cận kênh tài chính tiêu dùng nhằm đáp ứng nhu cầu tiêu dùng, nhu cầu vốn nhỏ lẻ, sẽ hạn chế được tình trạng tín dụng đen, tín dụng ngầm trên thị trường, góp phần tăng thu ngân sách nhà nước, tránh được các bất ổn trong đời sống xã hội…

Vấn đề nữa, tài chính tiêu dùng đang tạo ra một khối lượng lớn công ăn việc làm với một lực lượng lao động có tay nghề và hiểu biết luật pháp cao. Đến hết năm 2020, ước tính các công ty tài chính đã tạo ra khoảng 51.000 việc làm, trong đó, riêng ba công ty tài chính hàng đầu đang sở hữu khoảng gần 40.000 nhân viên. Đây cũng chính là lực lượng tuyên truyền, tư vấn, kết nối và thẩm định để thực hiện các khoản vay tiêu dùng và các loại hàng hóa khác của thị trường tài chính tiêu dùng.

Cuối cùng, là một lĩnh vực tương đối mới trong lĩnh vực tài chính, các vấn đề pháp lý cho hoạt động tài chính tiêu dùng chưa đầy đủ và chưa toàn diện, cụ thể. Hơn nữa, do nhận thức cho người dân về dịch vụ tài chính tiêu dùng chưa cao, việc hỗ trợ, môi giới tín dụng chưa đầy đủ, trong khi tài chính tiêu dùng thường có thời hạn cho vay ngắn và lãi suất cao hơn của các ngân hàng thương mại nên có một thiểu số các chủ thể khi vay đã không trả được nợ khiến có những vụ việc một số cá nhân môi giới hành xử vượt mức cho phép tạo ra bức xúc trong xã hội, ảnh hưởng xấu tới hoạt động tài chính tiêu dùng. Đây là vấn đề khó khăn ở Việt Nam khi nền kinh tế mới chuyển sang cơ chế thị trường.

Về các biện pháp thúc đẩy tài chính tiêu dùng, ông Thịnh cho rằng, tiềm năng phát triển của tài chính tiêu dùng Việt Nam là rất lớn. Với dân số gần 100 triệu người, nền kinh tế tăng trưởng cao và ổn định, thu nhập bình quân đầu người tăng nhanh, sức tiêu thụ hàng hóa ngày càng tăng cùng xu thế phát triển của nền kinh tế, Việt Nam đang được đánh giá có triển vọng hàng đầu trong khu vực để phát triển tài chính tiêu dùng.

Tại các nước phát triển, tài chính tiêu dùng là kênh cung cấp vốn khá lớn, có tỷ trọng đóng góp cao vào tăng trưởng GDP. Trong khi tại Việt Nam, tỷ trọng này vẫn còn khá khiêm tốn, chưa tương xứng với mức độ kỳ vọng.

Để phát triển tài chính tiêu dùng cần thực hiện một số biện pháp.

Thứ nhất, cần phải quan tâm hoàn thiện các vấn đề pháp lý cho hoạt động tài chính tiêu dùng, để tạo điều kiện thuận lợi hơn các các ngân hàng, các công ty tài chính hoạt động, tạo ra thị trường cạnh tranh lành mạnh, qua đó mới thu hút được khách hàng tốt hơn.

Cần có các quy định cụ thể, rõ ràng hơn về mức độ chênh lệch lãi suất tín dụng tiêu dùng so với lãi suất liên ngân hàng. Đồng thời, cũng cần có các quy định cụ thể về việc các chủ thể chỉ được phép vay ở một số giới hạn các ngân hàng thương mại và các công ty tài chính để đảm bảo khả năng thanh toán nợ vay khi đến hạn của các chủ thể vay.

Thứ hai, các công ty tài chính tiêu dùng cần xây dựng và phát triển một cơ sở dữ liệu khách hàng tín dụng tiêu dùng thật tốt và đầy đủ, có lịch sử vay nợ và khả năng thu nhập của các chủ thể vay. Các công ty cũng cần thực hiện nghiên cứu về nhu cầu của khách hàng, phân loại, xếp loại khách hàng rất cơ bản và liên tục cập nhật những thông tin mới nhất về khách hàng.

Phải xây dựng một hệ thống quản lý nợ khoa học, có các chỉ tiêu và phương pháp thẩm định nhanh chóng và toàn diện, chống những gian lận thỏa hiệp giữa cán bộ tín dụng với người vay,Giám sát các hợp đồng tín dụng thật chặt chẽ tránh tình trạng gian lận ngay khi làm hợp đồng;đánh giá nợ sớm, giám sát nợ từ xa, thu hồi nợ chặt chẽ, dứt khoát để giảm thấp nợ xấu, nợ khó đòi.

Đồng thời, các công ty tài chính cũng cần chủ động trích lập dự phòng rủi ro thỏa đáng với mức độ rủi ro của thị trường để đảm bảo nguồn vốn ổn định cho hoạt động kinh doanh.

Thứ ba, trong điều kiện của đại dịch COVID-19 và cuộc cách mang công nghệ 4.0, các công ty tài chính phải rà soát lại chiến lược kinh doanh để chuyển đổi cho phù hợp với tình hình mới, phù hợp với thị trường, đặc biệt là chuyển đổi số. Thực tế, các mô hình cho vay trực tuyến, mô hình P2P xuất hiện rất nhiều thời gian qua cũng là những cảnh báo, buộc tài chính tiêu dùng phải chuyển đổi.

Ứng dụng công nghệ số đem lại cho các công ty tài chính nhiều cơ hội để mở rộng tệp khách hàng, tận dụng cơ sở dữ liệu để quản lý rủi ro khách hàng tốt hơn, giảm chi phí kinh doanh, tăng sức cạnh tranh, hoạt động an toàn, hiệu quả hơn.

Công nghệ cần được đầu tư để tăng năng suất lao động, tối ưu hoá chi phí vận hành, có tổ chức công ty gọn nhẹ, vận hành hiệu quả, quản trị rủi ro tốt, mang tới cho khách hàng những trải nghiệm tốt, cung cấp cho khách hàng thông tin đầy đủ khi sử dụng các sản phẩm.

Trên cơ sở đó, chi phí đầu ra của công ty sẽ rẻ hơn và có thể giảm lãi suất cho khách hàng, nâng cao cơ hội cạnh tranh với các công ty tài chính khác.

Thứ tư, cần đẩy mạnh công tác đào tạo nhân sự trong các công ty tài chính tiêu dùng cả về chuyên môn nghiệp vụ và đạo đức nghề nghiệp để đáp ứng được yêu cầu của thực tiễn thị trường tài chính tiêu dùng.

Lĩnh vực tài chính tiêu dùng của Việt Nam mới chỉ phát triển trong khoảng 10 năm và trong khoảng thời gian ngắn như vậy, chắc chắn lực lượng nhân sự quản lý lĩnh vực này chưa thể đáp ứng kịp so với sự phát triển của thị trường.

Các nhân viên tài chính tiêu dùng cần đưa ra được giải pháp giúp khách hàng có sự tư vấn đầy đủ nhất về quyền lợi và nghĩa vụ trước khi quyết định ký hợp đồng. Bằng việc cung cấp dịch vụ thuận tiện, bảo mật và an toàn thông qua công nghệ cao, các công ty tài chính tiêu dùng sẽ góp phần trong việc đẩy lùi vấn nạn “tín dụng đen”.

Đánh giá hoạt động tài chính tiêu dùng tại Việt Nam trong những năm qua, TS. Cấn Văn Lực, Thành viên Hội đồng Tư vấn Chính sách Tài chính - Tiền tệ Quốc gia và Chuyên gia Kinh tết rưởng BIDV cho biết, có thể thấy nhiều bước phát triển tích cực về cả khuôn khổ pháp lý, quy mô thị trường, sản phẩm - dịch vụ và hiệu quả hoạt động. Cụ thể:

TS. Cấn Văn Lực, Thành viên Hội đồng Tư vấn Chính sách Tài chính - Tiền tệ Quốc gia và Chuyên gia Kinh tết rưởng BIDV

Về khuôn khổ pháp lý: hệ thống pháp lý cho TCTD của Việt Nam dần được hoàn thiện với những quy định ngày càng chi tiết về hoạt động của các công ty tài chính. Điển hình ban đầu là Nghị định 79/2002/NĐ-CP ngày 04/10/2002 về tổ chức và hoạt động của công ty tài chính, Luật Các TCTD năm 2010 (hiệu lực 1/1/2011), Nghị định 39/2014/NĐ-CP (năm 2014) về hoạt động của công ty tài chính, Nghị định 116/2018/NĐ-CP ngày 7/9/2018 về chính sách tín dụng phục vụ phát triển nông nghiệp, nông thôn (thay thế Nghịđịnh 55); Nghị định 119/2019/NĐ-CP về hụi, họ, biêu, phường...

Trên cơ sở đó, NHNN đã ban hành hàng loạt quy định chi tiết để điều tiết hoạt động của các TCTD phi ngân hàng (gồm cả công ty tài chính) như Quyết định số 01/2008/QĐ-NHNN ngày 09/01/2008 quy định về việc mở và chấm dứt hoạt động chi nhánh, văn phòng đại diện của tổ chức tín dụng phi ngân hàng, Thông tư 39/2016/TT-NHNN về hoạt động cho vay của tổ chức tín dụng, Thông tư 43/2016/TT-NHNN về cho vay tiêu dùng (được sửa đổi tại Thông tư 18/2019/TT-NHNN ngày 04/11/2019) và được hợp nhất tại văn bản số 39/VBHN-NHNN về Thông tư quy định cho vay tiêu dùng của CTTC ngày 29/11/2019, Thông tư19/2016/TT-NHNN quy định về hoạt động thẻ ngân hàng (được sửa đổi, bổ sung Thông tư số26/2017/TT-NHNN), Thông tư 23/2020/TT-NHNN quy định các giới hạn, tỷ lệ bảo đảm an toàn trong hoạt động của tổchức tín dụng phi ngân hàng…

Nhờ đó, hoạt động cho vay tiêu dùng của các công ty tài chính được minh bạch hóa như phải thông tin chính xác cho khách hàng về lãi suất, cách tính lãi, hình thức trả nợ, đòi nợ, trả nợ trước hạn, đưa ra lộ trình giảm tỷ lệ dư nợ giải ngân trực tiếp cho khách hàng trong tổng dư nợ về mức 30% vào năm 2024…

Về quy mô thị trường: Trong vòng 10 năm qua, tín dụng tiêu dùng tại Việt Nam đã có bước phát triển nhảy vọt. Dư nợ tín dụng tiêu dùng cuối năm 2020 đạt khoảng 1,8 triệu tỷ đồng, chiếm khoảng 20% tổng dư nợ nền kinh tế, gấp 2,5 lần so với năm 2012 (khoảng 8%). Trong đó, đối với tín dụng bất động sản nhà ở đạt khoảng 1 triệu tỷ đồng (chiếm khoảng 55,5%), theo chỉ đạo của Chính phủ, từ năm 2019, loại tín dụng này được thống kê vào nhóm tín dụng bất động sản).

Trong 5 năm qua, tín dụng tiêu dùng (gồm cả tín dụng bất động sản nhà ở) tăng trưởng khoảng 20%/năm - là tương đối tích cực so với tín dụng toàn ngành (tăng khoảng 15,4%). Tuy nhiên, nếu bóc tách phần tín dụng bất động sản nhà ở, thì tín dụng tiêu dùng tại Việt Nam chỉ khoảng 800 ngàn tỷ đồng, chiếm khoảng 8,7% tổng dư nợ của nền kinh tế, thấp hơn nhiều so với các nước như Malaysia, Trung Quốc, Thái Lan, Indonesia, Hàn Quốc… với tỷ trọng tín dụng tiêu dùng (không bao gồm tín dụng bất động sản nhà ở) chiếm khoảng 15 - 35%/tổng dư nợ thì tiềm năng phát triển thị trường này tại Việt Nam là còn rất lớn (hình 1).

Trong đó, tỷ trọng dư nợcủa các công ty tài chính trong tổng tín dụng tiêu dùng gia tăng đáng kể so với trước đây, từ mức dưới 1% vào năm 2011 đến tỷ trọng 16,3% năm 2020 (khoảng 130.000 tỷ đồng), còn lại là các ngân hàng thương mại, quỹ tín dụng (chiếm khoảng 75%) và các tổ chức tài chính khác (khoảng 8,7%).

Theo thông tin công bố trên website của riêng 3 công ty lớn nhất thị trường là FE Credit, Home Credit và HD Saison, tổng số lượng khách hàng giao dịch đã lên đến 30 triệu tại 37.000 điểm bán.

Đáng chú ý là, các công ty tài chính đã xây dựng được mạng lưới khách hàng thân thiết, thường xuyên sử dụng dịch vụ chứng tỏ thói quen tiêu dùng của người dân đã có sự thay đổi đáng kể.

Riêng FE Credit có 4 triệu khách hàng thân thiết thường xuyên sử dụng các dịch vụ vay tiêu dùng. Đồng thời, sự phát triển về quy mô của thị trường còn được thể hiện qua việc liên tục có các doanh nghiệp nước ngoài đầu tư vào các công ty tài chính Việt Nam.

Các tổ chức tài chính nước ngoài nhận được đầu tư lớn từ các công ty mẹ ở nước ngoài hay mới thành lập ngày càng tăng, điển hình như Công ty Tài chính Prudential Việt Nam (được Shinhan Bank Việt Nam mua lại và thiết lập hệ sinh thái tài chính cùng với Shinhan Securities và Shinhan Life), Lotte Finance - công ty con của Lotte Card là công ty tài chính phát hành thẻ tín dụng sở hữu mạng lưới dịch vụ và bán lẻ lớn nhất Hàn Quốc…

TS. Lực cho rằng, sản phẩm - dịch vụ tài chính tiêu dùng trong 10 năm qua ngày càng đa dạng với các phân khúc khách hàng khác nhau cho các vùng miền. Phổ biến nhất là các khoản vay tiền mặt, vay để mua đồ gia dụng, thiết bị điện tử, điện thoại, máy vi tính hay phương tiện (xe máy)….

Đồng thời, danh mục đã có cả nhóm sản phẩm hiện đại như một số quốc gia phát triển như sản phẩm chăm sóc sắc đẹp, sản phẩm y tế…

Bên cạnh đó, các công ty cũng phát triển các sản phẩm cho các thị trường ngách như cho vay thẻ tập thể dục, học ngoại ngữ, tiệc cưới hay du lịch, thậm chí là phát hành thẻ tín dụng (cạnh tranh trực tiếp với các ngân hàng thương mại)...

TS. Cấn Văn Lực, Thành viên Hội đồng Tư vấn Chính sách Tài chính - Tiền tệ Quốc gia và Chuyên gia Kinh tết rưởng BIDV

Đặc biệt hơn, cho vay tiêu dùng hiện nay đang chuyển dần từ các phương thức truyền thống sang tận dụng triệt để công nghệ, từ tìm kiếm khách hàng, phương thức tiếp thị, cho đến thẩm định trực tuyến qua mạng xã hội, chấm điểm khách hàng bằng các mô hình tận dụng dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo (AI), rồi giải ngân trực tuyến vào tài khoản, ví điện tử...

Chẳng hạn, FE Credit đã hoàn thiện xây dựng hệ thống công nghệ thông tin đáp ứng được việc cung ứng dịch vụ cho vay trực tuyến cho hơn 230.000 khoản vay, tương ứng trung bình 350 khoản vay/ngày thông qua ứng dụng $NAP…

Liên quan đến hiệu quả hoạt động, theo thống kê của NHNN đến cuối năm 2020, đã có 16 công ty tài chính đăng ký hoạt động với tổng số vốn điều lệ khoảng 22.000 tỷ đồng.

Theo số liệu của FiinGroup, do ảnh hưởng của dịch Covid-19, thị trường tài chính tiêu dùng trên thế giới sụt giảm lớn trong năm 2020 khi doanh thu giảm 25%, nợ xấu tăng 100% dẫn đến lợi nhuận giảm gần 200%. Còn tại Việt Nam, ảnh hưởng của dịch Covid-19 là chưa đáng kể (một phần là có độ trễ và Thông tư 01/NHNN ngày 13/3/2020 cho phép giữ nguyên nhóm nợ, chưa phải trích lập DPRR).

Đáng chú ý, mạng lưới hoạt động của các công ty tài chính ngày càng phát triển và có xu hướng tiếp cận gần gũi hơn với khách hàng hơn. Khác với ngân hàng thương mại, những công ty này thông qua các cửa hàng phân phối, đại lý hàng hóa phủ rộng như Điện máy xanh, Thế giới di động... để tiếp xúc và hỗ trợ khách hàng.

Trong đó, FE Credit hiện là công ty dẫn đầu thị trường Việt Nam (khoảng 52% thị phần) với hơn 19.000 điểm bán trên toàn quốc, 9.500 đối tác chiến lược và phục vụ hơn 11 triệu khách hàng, tổng dư nợ đến cuối năm 2020 đạt khoảng 66 nghìn tỷ đồng, lợi nhuận trước thuế đạt khoảng 4.500 tỷ đồng và nằm trong Top 20 doanh nghiệp tư nhân có lợi nhuận tốt nhất năm 2020.

Như vậy, có thể thấy, quá trình phát triển 10 năm qua của thị trường tài chính tiêu dùng tại Việt Nam đã thay đổi đáng kể cả về chất và lượng. Chính sự phát triển của lĩnh vực tài chính tiêu dùng đang giúp nền kinh tế có thêm được nguồn vốn tín dụng hữu hiệu, giúp mở rộng tiêu dùng, thúc đẩy sản xuất phát triển, gia tăng hàng hóa và tiêu dùng nội địa, góp phần quan trọng vào đẩy lùi hiện tượng tín dụng đen, ổn định đời sống xã hội của người dân.

Đồng thời, thị trường tài chính tiêu dùng góp phần phát triển hệ thống tài chính Việt Nam cùng với việc phát triển thanh toán không dùng tiền mặt, tài chính toàn diện…

Mặc dù vậy, ông Lực cho rằng, thị trường tài chính tiêu dùng còn có một số bất cập như quy mô còn nhỏ, thị trường phát triển còn tập trung chủ yếu vào một số công ty lớn (3 công ty hàng đầu chiếm đến hơn 75% thị phần); kiến thức về tài chính-tín dụng của người dân còn hạn chế; thiếu thông tin minh bạch, dữ liệu chuẩn về khách hàng; bản thân các công ty tài chính còn khó khăn về huy động vốn (do thị trường vốn còn chưa phát triển), thông tin đôi khi còn thiếu minh bạch, năng lực nhân viên và trình độ công nghệ không đồng đều, bộ máy cồng kềnh dẫn đến chi phí hoạt động còn cao…

Ông Lực dự báo, thị trường tài chính tiêu dùng Việt Nam sẽ có được 5 thuận lợi (cơ hội) và đối mặt với 5 rủi ro, thách thức chính.

Cụ thể, 5 điểm thuận lợi đáng kể là:

Thứ nhất, tiềm năng phát triển thị trường tài chính tiêu dùng là rất lớn nhờ triển vọng phục hồi, tăng trưởng kinh tế (6,5 - 7% giai đoạn 2021 - 2030), tăng thu nhập của người dân (khoảng 6%/năm đến năm 2030) là tương đối khả quan trong khi quy mô tài chính tiêu dùng còn khiêm tốn.

Thứ hai, Chính phủ đã có và sẽ tiếp tục một số gói hỗ trợ phục hồi, phát triển kinh tế xã hội năm 2021. Chính phủ cũng chủ trương phát triển lành mạnh thị trường tài chính tiêu dùng, qua đó góp phần kích cầu tiêu dùng, giảm tín dụng đen.

Thứ ba, nhu cầu, định hướng phát triển đẩy mạnh ngân hàng bán lẻ, trong đó có tín dụng cá nhân của các tổ chức tín dụng cùng với định hướng phát triển, đa dạng hóa sản phẩm của các công ty tài chính sẽ giúp thị trường tài chính tiêu dùng có động lực phát triển mạnh mẽ hơn.

Thứ tư, văn hóa tiêu dùng, vay mượn của người dân ngày càng thay đổi. Những năm gần đây (không kể năm 2020 do ảnh hưởng bởi dịch Covid-19), nền kinh tế tăng trưởng cao, thu nhập bình quân đầu người tăng lên, tầng lớp trung lưu nhiều hơn nên nhu cầu tiêu dùng, mua sắm gia tăng, khiến nhu cầu tín dụng, tài chính tiêu dùng gia tăng.

Thứ năm, quá trình chuyển đổi số mạnh mẽ tạo ra nhiều cơ hội cho thị trường tài chính tiêu dùng phát triển theo hướng hiện đại, đang dạng hóa sản phẩm, tăng trải nghiệm khách hàng, tiết giảm chi phí và tăng khả năng tiếp cận cho khách hàng.

Ở chiều ngược lại, 5 rủi ro cần lưu tâm, đó là:

Một là, quy mô tài chính tiêu dùng còn nhỏ, khó tăng nhanh trong khi chất lượng tài sản giảm trước khó khăn chung của cả nền kinh tế. Nguy cơ mất việc, giảm sút thu nhập do ảnh hưởng của các yếu tố bên ngoài như dịch bệnh, thiên tai… dẫn tới các cá nhân, hộ gia đình có tâm lý tiết kiệm, hạn chế chi tiêu, khiến cho nhu cầu vay tiêu dùng giảm trong ngắn hạn.

Đồng thời, phân khúc chính của các công ty tài chính (các sản phẩm tín chấp và khách hàng có thu nhập hạn chế) là đối tượng dễ tổn thương dẫn tới năng lực trả nợ suy giảm và nguy cơ nợ xấu gia tăng.

Hai là, lợi nhuận kinh doanh kém khả quan hơn do thu nhập ròng từ lãi có nguy cơ bị thu hẹp bởi nhu cầu vay tiêu dùng giảm, cùng với áp lực cạnh tranh gay gắt (nhất là từ phía các công ty tài chính mới gia nhập thị trường, từ các Fintech) khiến mặt bằng lãi suất cho vay có xu hướng giảm để thu hút khách hàng cùng áp lực phải tăng chi phí dự phòng rủi ro (do chất lượng tín dụng có xu hướng giảm do ảnh hưởng của dịch bệnh), trong khi các công ty tài chính vẫn chủ yếu vay vốn từ các tổ chức tín dụng, từ thị trường trái phiếu với lãi suất khá cao.

Ba là, khung pháp lý ngày càng theo hướng chặt chẽ, thận trọng hơn, có thể góp phần lành mạnh hóa thị trường tài chính tiêu dùng, nhưng cũng sẽ có ảnh hưởng đến phạm vi hoạt động, khả năng sinh lời của các công ty tài chính, như Thông tư 18 (2019) quy định tỷ lệ cho vay tiền mặt tối đa giảm từ 70% hiện nay xuống còn 30% đến năm 2024, trong khi đây lại là hoạt động chính và nguồn thu quan trọng của các công ty tài chính.

Bốn là, áp lực cạnh tranh gia tăng do ảnh hưởng của xu hướng bùng nổ các mô hình kinh doanh mới (Fintech và cho vay ngang hàng – P2P lending). Với đặc thù được xây dựng trên nền tảng công nghệ số, mang lại sự thuận tiện, nhanh chóng và linh hoạt, các công ty này tạo cạnh tranh không nhỏ đối với hệ thống tài chính truyền thống nói chung và các công ty công ty tài chính nói riêng.

Chiều ngược lại, đây cũng là cơ hội để các công ty tài chính học hỏi, hợp tác, phát triển công nghệ để thu hút khách hàng, giữ vững và phát triển thị phần.

Năm là, hành vi và xu hướng tiêu dùng của khách hàng thay đổi mạnh sau đại dịch sẽ định hình lại hoạt động và chiến lược kinh doanh của các công ty tài chính. Theo các nghiên cứu gần đây, (i) xu hướng tiêu dùng của người dân đã có những thay đổi đáng kể theo hướng tiết kiệt hơn, chú trọng nhiều hơn đến nhu cầu thiết yếu (như chăm lo sức khỏe, y tế, môi trường và lối sống lành mạnh hơn…); (ii) công nghệ số, thương mại điện tử, mua sắm trực tuyến trở nên phổ biến hơn trong hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp và tiêu dùng của người dân. Từ đó, đặt ra yêu cầu điều chỉnh hoạt động và chiến lược kinh doanh đối với các công ty tài chính nói riêng và xu hướng phát triển thị trường tài chính tiêu dùng nói chung.

Ông Lực nêu ra một số giải pháp để phát triển thị trường tài chính tiêu dùng lành mạnh, bền vững.

Cụ thể, đối với cơ quan quản lý, cần tiếp tục hoàn thiện hành lang pháp lý trong việc quản lý, giám sát các công ty tài chính, nhất là các quy định về chuẩn mực an toàn cũng như minh bạch thông tin, tiếp thị sản phẩm, quản trị rủi ro...

Ngoài ra, Chính phủ tiếp tục khuyến khích, thúc đẩy sản phẩm tài chính gắn với công nghệ, song vẫn kiểm soát được rủi ro và tăng khả năng tiếp cận dịch vụ tài chính của người dân và doanh nghiệp. Đồng thời, NHNN cũng cần tăng cường giám sát, quản lý để hạn chế rủi ro, nợ xấu có thể tăng nhanh trong lĩnh vực tài chính tiêu dùng khi nền kinh tế có nhiều khó khăn do dịch bệnh.

Bên cạnh đó, tạo điều kiện cho các công ty tài chính quy mô vừa và nhỏ phát triển, nhằm tăng tính cạnh tranh thông qua việc thu hút vốn từ nhà đầu tư nước ngoài, tiếp nhận nguồn vốn ưu đãi quốc tế… để hạn chế rủi ro tập trung vào số ít các công ty tài chính lớn. Điều này sẽ giúp giảm lãi suất, tăng đa dạng về sản phẩm - dịch vụ, mang lại nhiều lợi ích hơn cho người tiêu dùng cũng như nền kinh tế.

Sớm hoàn thiện cơ sở dữ liệu dân cư quốc gia, qua đó giúp cho tiến trình phát triển tài chính số, ngân hàng số, thanh toán không tiền mặt được thúc đẩy nhanh hơn, thuận lợi hơn, nhất là trong các khâu E-KYC, chia sẻ thông tin, dữ liệu, phát triển hệ sinh thái số, đánh giá khách hàng …

Đối với các công ty tài chính, theo ông Lực, cần rà soát, điều chỉnh chiến lược kinh doanh; phát triển mô hình kinh doanh mới phù hợp với xu hướng thị trường trong và sau dịch bệnh. Trong đó, đặc biệt lưu tâm đến những thay đổi về xu hướng tiêu dùng, thị hiếu mới của khách hàng để phát triển các chính sách, sản phẩm phù hợp. Các CTTC cần xây dựng và thường xuyên đánh giá các kịch bản thị trường để có thể lường đón và kiểm soát rủi ro và nâng cao hiệu quả hoạt động.

Ảnh minh họa: Shutterstock

Chú trọng phát triển các nền tảng công nghệ phục vụ cho vay tiêu dùng, giảm chi phí, tăng năng suất lao động, phối hợp phát triển các mô hình kinh doanh mới (Fintech, cho vay ngang hàng, Mobile money…). Các công ty tài chính có thể thay đổi quan điểm khi xem Fintech là đối tác cùng phát triển lâu dài, cùng hợp tác để phát triển tài chính tiêu dùng số.

Ngoài ra, trong bối cảnh chất lượng tín dụng suy giảm do tác động bởi dịch bệnh, các công ty tài chính cần thường xuyên đánh giá lại chất lượng danh mục cho vay; cải tiến phương pháp phân tích, chấm điểm tín dụng nhằm tăng cường khả năng giám sát rủi ro tín dụng, cũng như xây dựng các phương án kiểm soát rủi ro phù hợp.

Mặt khác, cần tiết giảm chi phí để tối ưu hóa hoạt động, cân đối phù hợp giữa rủi ro và lãi suất cho vay. Với mức lãi suất hợp lý, các công ty tài chính dễ dàng hơn trong thu hút người dân vay tiêu dùng và góp phần giảm rủi ro không trả được nợ (một phần do lãi suất quá cao).

Ngoài ra, tham gia đẩy mạnh giáo dục tài chính cho người tiêu dùng và thực hiện tốt hơn việc minh bạch thông tin cho khách hàng. Các nhân viên tín dụng cần thông tin đầy đủ, chính xác về hợp đồng tín dụng, tuân thủ qui định nhắc nợ, thu hồi nợ. Theo kinh nghiệm quốc tế, khi kiến thức, trình độ của người dân cũng như lao động trong mảng tín dụng tiêu dùng tăng lên, thì khả năng tiếp cận tài chính tăng, giúp đẩy lùi tín dụng đen và nợ xấu giảm.

Bên cạnh đó, cần quan tâm xây dựng và phát triển đội ngũ nhân sựđể phát triển hiệu quả, bền vững. Đội ngũ cán bộ là một trong những yếu tố quan trọng có ảnh hưởng quyết định đến hiệu quả kinh doanh cho các công ty tài chính, do đó, cần chú trọng đào tạo cán bộ, nhất là kỹ năng phân tích tín dụng tiêu dùng, kỹ năng chăm sóc khách hàng, kỹ năng đòi nợ, tư vấn, kỹ năng ứng dụng công nghệ thông tin trong hoạt động…

Trong khi đó, luật sư Trương Thanh Đức, Giám đốc Công ty Luật ANVI, Trọng tài viên VIAC nhận định, trong 10 năm qua, tài chính tiêu dùng phát triển rất mạnh, nhưng hành lang pháp lý thì không thay đổi nhiều, nên đã trở thành một trong những nguyên nhân cản trở hoạt động này.

Cụ thể, hiện chưa có quy định điều chỉnh về loại hình mới như cho vay ngang hàng, nhưng hoạt động này lại không hề trái pháp luật.

Trong khi đó, về cho vay dịch vụ cầm đồ, dù đã từng được quy định tại Điều 341 về “Cầm cố tài sản tại cửa hàng cầm đồ”, Bộ luật Dân sự năm 2015, nhưng đã không còn được quy định trong Bộ luật Dân sự năm 2015.

Việc cầm cố tài sản tại cửa hàng cầm đồ được thực hiện theo quy định tại các điều từ Điều 326 đến Điều 340 của Bộ luật này và các văn bản pháp luật khác về hoạt động của cửa hàng cầm đồ.

Luật sư Trương Thanh Đức, Giám đốc Công ty Luật ANVI, Trọng tài viên VIAC

Từ năm 2016, chỉ được quy định trong 1 điều, Điều 9 về “Điều kiện về an ninh, trật tự đối với kinh doanh dịch vụ cầm đồ” trong Nghị định số 96/2016/NĐ-CP ngày 1/7/2016 của Chính phủ “Quy định Điều kiện về an ninh, trật tự đối với một số ngành, nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện”, đã được sửa đổi, bổ sung theo Nghị định số 89/20198/NĐ-CP.

Còn các quy định về cho vay dưới hình thức họ, hụi, biêu, phường cơ bản như cũ, đó là theo quy định tại Điều 471 về “Họ, hụi, biêu, phường” của Bộ luật Dân sự năm 2015. Chỉ đến Nghị định số 19/2019/NĐ-CP ngày 19/2/2019 của Chính phủ về “Họ, hụi, biêu, phường” mới có quy định chặt hơn một chút về điều kiện mở dây họ so với Nghị định số 144/2006/NĐ-CP.

Trong khi các quy định về cho vay của cá nhân cơ bản không thay đổi, vẫn không thể xác định được đến quy mô nào thì cần hay không cần phải đăng ký kinh doanh hay có giấy phép về hoạt động cho vay.

Ngoài ra, Luật Các TCTD và Bộ luật Dân sự gần như không có thay đổi nào về cho vay, ngoại trừ quy định về lãi suất cho vay.

Với quy định về cho vay của các tổ chức tín dụng, ông Đức cho biết, trước năm 2017 có quy định chung là cho vay “phục vụ đời sống” theo Quyết định 1627/2001/QĐ-NHNN.

Từ năm 2017, phân làm 2 loại hình cho vay là cho vay phục vụ nhu cầu đời sống theo Thông tư 39/2016/TT-NHNN ngày 30/12/2016 và cho vay tiêu dùng của công ty tài chính theo Thông tư 43/2016/TT-NHNN ngày 30/12/2016. Tuy nhiên, về bản chất, đây đều là việc cho vay tiêu dùng giống nhau.

Theo ông Đức, số lượng công ty tài chính trong 10 năm qua gần như không thay đổi, đến 31/12/2020 vẫn chỉ có 16 công ty tài chính, trong đó nhiều không ty không cho vay tiêu dùng.

Tuy hoạt động cho vay tiêu dùng nói chung, cho vay tiêu dùng của các tổ chức tín dụng nói riêng phát triển khá mạnh trong 10 năm qua, nhưng vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu thực tế. Tình trạng tín dụng đen (cho vay bất hợp pháp, lãi suất bất hợp pháp và thu hồi nợ bất hợp pháp) không những không suy giảm, mà còn gia tăng một cách càng ngày ngày trầm trọng, với lãi suất thực tế lên đến hàng trăm phần trăm mỗi năm.

Về lãi suất cho vay, theo ông Đức, trước năm 2017, lãi suất cho vay trong hạn được quy định không quá 150% lãi suất cơ bản (khoản 1, Điều 476, Bộ luật Dân sự năm 2005). Tuy nhiên, từ năm 2011, NHNN đã không còn công bố lãi suất cơ bản, nên quy định này không còn cơ sở pháp lý.

Còn lãi suất quá hạn cộng thêm lãi suất cơ bản (khoản 2, Điều 305, Bộ luật Dân sự năm 2005).

Từ năm 2017 trở lại đây, cùng với việc Bộ luật Dân sự được sửa đổi (năm 2015), quy định cũng đã có khác. Cụ thể, lãi suất trong hạn không quá 20%/năm, lãi suất quá hạn cộng thêm không quá 10%.

Một điểm đáng chú ý, là đối với các tổ chức tín dụng thì không bị hạn chế về quy định cho vay vượt trần lãi suất (được giải thích gượng ép theo Bộ luật Dân sự năm 2015 và Luật Các tổ chức tín dụng năm 2010, sửa đổi, bổ sung năm 2017).

Còn đối với bên ngoài các TCTD, sẽ bị xử phạt hành chính số tiền từ 2 - 5 triệu đồng đối với hành vi “Cho vay tiền có cầm cố tài sản, nhưng lãi suất cho vay vượt quá 150% lãi suất cơ bản do NHNN công bố tại thời điểm cho vay”, theo quy định tại điểm d, khoản 2, Điều 11, Nghị định số 167/2013/NĐ-CP ngày 12/11/2013 của Chính phủ “Quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực an ninh, trật tự, an toàn xã hội; phòng chống tệ nạn xã hội; phòng cháy và chữa cháy; phòng chống bạo lực gia đình”.

Như vậy, nếu theo đúng câu chữ của quy định trên, thì không xử phạt hành chính được, vì không có cơ sở pháp lý do NHNN không còn công bố lãi suất cơ bản.

Còn theo Bộ luật Hình sự 2015, các bên ngoài TCTD sẽ bị xử phạt hình sự nếu cho vay với lãi suất 100%/năm trở lên cộng với thu lợi từ 30 triệu đồng trở lên hoặc đã bị xử phạt hành chính hoặc đã bị kết án về tội này mà chưa được xóa án tích.

Tùy theo tính chất, mức độ vi phạm có thể bị phạt hình sự với mức tiền từ 50 - 200 triệu đồng hoặc phạt cải tạo không giam giữ đến 3 năm hoặc phạt tù từ 6 tháng đến 3 năm.

Về xử lý nợ, Luật Đầu tư 2020 cấm dịch vụ đòi nợ (đòi nợ thuê) không phải vì chính hoạt động này, mà vì sự lợi dụng phạm pháp. Vì vậy, hiện nay không có quy định về việc đòi nợ.

Quy định hiện nay cho phép các công ty tài chính đôn đốc, thu hồi nợ cho vay tiêu dùng (không bao gồm biện pháp đe dọa đối với khách hàng) với số lần nhắc nợ tối đa 5 lần/ngày và thời gian nhắc nợ do phải trong khoảng thời gian từ 7 - 21 giờ. Đồng thời, không nhắc nợ, đòi nợ, gửi thông tin về việc thu hồi nợ của khách hàng đối với tổ chức, cá nhân không có nghĩa vụ trả nợ cho công ty tài chính và phải bảo mật thông tin khách hàng theo quy định của pháp luật.

Với hoạt động xử lý tài sản bảo đảm, Bộ luật Dân sự năm 2015 và Nghị định số 21/2021/NĐ-CP ngày 19/3/2021 của Chính phủ (có hiệu lực từ ngày 15-5-2021) đã có quy định. Riêng đối với với các tổ chức tín dụng, được thu giữ tài sản bảo đảm theo quy định tại Nghị quyết số 42/2017/QH14 ngày 21/6/2017 của Quốc hội.

Về phía các công ty tài chính, ông Nguyễn Thành Phúc, Phó tổng giám đốc FE Credit chia sẻ về một doanh nghiệp cũng đã trải qua một thập kỷ thay đổi toàn bộ bức tranh thị trường tài chính tiêu dùng Việt Nam.

Khởi đầu với sản phẩm vay trả góp xe 2 bánh, tới nay, để đáp ứng nhu cầu đa dạng của khách hàng, FE Credit đã mở rộng thêm sản phẩm dịch vụ của mình như: trả góp thiết bị điện máy, thiết bị gia dụng, thẻ tín dụng, bảo hiểm liên kết… đáp ứng nhu cầu ngắn và dài hạn của khách hàng.

Tiếp theo, FE Credit là đơn vị tiên phong ra mắt sản phẩm thẻ tín dụng đáp ứng các nhu cầu chi tiêu cấp thiết của khách hàng. Với hơn 2,2 triệu thẻ tín dụng đã được phát hành cho khách hàng, bước đầu tạo dần thói quen thanh toán không tiền mặt cho người dân, bắt kịp với xu hướng phát triển của xã hội.

Bên cạnh đó, FE Credit còn đẩy mạnh triển khai sản phẩm bảo hiểm liên kết tới cho khách hàng. Với mong muốn, tất cả người dân đều có cơ hội được bảo vệ toàn diện, đặc biệt là về mặt sức khỏe.

“Mỗi sản phẩm tài chính tại FE Credit đều được thiết kế và tối ưu hóa để phù hợp với nhu cầu cụ thể, giúp người dân đạt được mục tiêu sống thiết yếu mà không phải chịu áp lực quá lớn về tài chính, cân đối khả năng chi tiêu ngay cả trong các chu kỳ biến động của thu nhập”, ông Phúc cho biết.

Theo ông Phúc, đối với nền kinh tế và xã hội, tín dụng tiêu dùng góp phần cải thiện chất lượng cuộc sống và gia tăng công bằng xã hội; góp phần làm giảm nhu cầu đối với các dịch vụ tín dụng phi chính thức, hạn chế cho vay nặng lãi, “tín dụng đen” đang ngày càng gia tăng và biến tướng trong xã hội hiện nay.

Ông Nguyễn Thành Phúc, Phó tổng giám đốc FE Credit

Cho vay tiêu dùng cũng được xem là một công cụ quan trọng kích thích tiêu dùng, làm tăng cầu hàng hóa, qua đó làm tăng sản lượng và tạo thêm các cơ hội việc làm, đóng góp vào tăng trưởng kinh tế của quốc gia.

Về hướng phát triển sau khi dịch bệnh Covid-19 kết thúc, ông Phúc cho biết, trước mắt, tình hình dịch bệnh đang dần được kiểm soát. Tuy nhiên, dự kiến sau khi dịch bệnh chấm dứt nhu cầu vay vốn của khách hàng sẽ tăng cao nhưng khả năng trả nợ sẽ giảm vì ảnh hưởng của Covid-19 đến thu nhập của họ, FE Credit duy trì quan điểm thận trọng hơn trong việc lựa chọn khách hàng và công tác thẩm định hồ sơ đề nghị cấp tín dụng.

Bên cạnh đó, Công ty vẫn sẽ tiếp tục đầu tư và ứng dụng mạnh mẽ nền tảng công nghệ hiện đại, xây dựng hệ sinh thái số - gia tăng trách nhiệm với khách hàng, tạo nền tảng cho sự tăng trưởng lâu dài.

“Quan trọng nhất cần để các công ty tài chính phát triển theo thị trường. FE Credit hay các công ty tài chính hoạt động trên cơ sở căn cứ rủi ro rồi để cho vay bao nhiêu, lãi suất bao nhiêu và doanh nghiệp được hưởng lợi như thế nào? Và vòng quay này tự nó điều chỉnh mỗi quan hệ cho vay và đi vay. Không doanh nghiệp nào muốn vi phạm pháp luật nhưng do có nhiều văn bản pháp luật ràng buộc nên làm khó sự phát triển của thị trường này. Thực tế, quy định luật pháp không điều chỉnh phù hợp thì người vay là người chịu thiệt”, ông Phúc nhấn mạnh.

Theo ông Phúc, để tạo điều kiện cho thị trường tài chính tiêu dùng phát triển, khuôn khổ pháp lý cho hoạt động tài chính tiêu dùng cũng ngày càng được cập nhật và hoàn thiện hơn; nhận thức của các chủ thể tham gia thị trường được nâng cao hơn.

Tuy nhiên, để đạt được những lợi ích chung cho toàn xã hội, các công ty tài chính nói chung và FE Credit nói riêng rất cần sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan để thị trường tài chính tiêu dùng ngày càng phát triển.

Cụ thể, các công ty tài chính tiêu dùng tiếp tục đầu tư công nghệ, nâng cấp dịch vụ, sáng tạo sản phẩm mới là cơ sở để tạo sự khác biệt và tăng độ nhận biết trong mắt khách hàng.

Ðây cũng chính là các giải pháp giúp cải thiện quy trình nghiệp vụ, nhằm rút ngắn khoảng cách khi đưa dịch vụ tài chính tới khách hàng nhanh hơn, thuận tiện và hiệu quả hơn; giảm tới mức thấp nhất hoặc loại bỏ sai sót do yếu tố con người, thất thoát dữ liệu và tăng cường hiệu quả của toàn bộ hệ thống cho vay.

Trong thời gian tới, ông Phúc cho rằng, việc hoàn thiện hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia kết hợp với việc hoàn tất triển khai căn cước công dân gắn chip cho toàn bộ người dân sẽ vô cùng hữu ích trong hoạt động quản lý và định danh. Không chỉ giúp cho các công ty tài chính có nhiều dữ liệu chính xác trong quá trình thẩm định và duyệt vay đối với khách hàng, mà còn giúp giảm thiểu rủi ro liên quan đến các vấn đề giả mạo thông tin cá nhân trong các hoạt động lừa đảo tín dụng nói chung.

Trung tâm thông tin tín dụng Quốc gia (CIC) có thể cập nhật thêm về dữ liệu thể hiện hành vi thanh toán chi phí tiêu dùng của khách hàng như: thông tin bảo hiểm xã hội, thông tin nộp thuế thu nhập cá nhân, thông tin thanh toán/nợ hóa đơn… Các thông tin này rất hữu dụng cho tổ chức tín dụng tiêu dùng bảo đảm hoạt động cho vay đối với khách hàng cá nhân được thực hiện đúng đối tượng để từ đó hạn chế tối đa nợ xấu.

Ông Phúc nhấn mạnh: "Việc nâng cao nhận thức của người dân để hiểu về tài chính tiêu dùng và trách nhiệm của mỗi công dân khi tham gia vay tiêu dùng là rất cần thiết trong bối cảnh có ngày càng nhiều khách hành tìm đến sản phẩm dịch vụ này. Cùng với đó, các cơ quan quản lý cũng như các ngân hàng, tổ chức tín dụng cần phối hợp để tuyên truyền, đưa ra những cảnh báo về việc bảo mật thông tin cá nhân trước các nguy cơ hoạt động gian lận tín dụng ngày càng tinh vi".

Bên cạnh đó, tăng cường công tác thông tin truyền thông về tín dụng tiêu dùng trên toàn quốc, để người dân nắm bắt đầy đủ các chính sách tín dụng tiêu dùng và chủ động tiếp cận với nguồn vốn tín dụng chính thống.

“Các công ty tài chính có nhiều đối thủ, kể cả Fintech nhưng tôi tin thị trường này sẽ phát triển”, ông Phúc nói

Trao đổi thêm tại Toạ đàm, TS. Cấn Văn Lực cho biết, liên quan đến bảo vệ người tiêu dùng, khoảng 94 quốc gia và vùng lãnh thổ đã có luật, pháp lệnh về việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong lĩnh vực tài chính và rất rộng. Người dân đều có nhu cầu sử dụng dịch vụ tài chính, do đó trong giai đoạn 3 năm tới nên có quy định hướng dẫn bảo vệ người tiêu dùng.

"Còn đối với các công ty tài chính, thời gian tới, cần đa dạng hoá hoạt động, cân nhắc hợp tác với các nền tảng số và tham gia tài trợ chuỗi cung ứng", ông Lực nói.

Ông Nguyễn Mạnh Khang, Giám đốc Khối công nghệ thông tin MCredit cho biết, doanh nghiệp mong muốn, sẵn sàng song hành phối hợp với các công ty Fintech, P2P và ngân hàng, đồng thời, xây dựng hệ sinh thái số, hệ sinh thái chia sẻ, chặt chẽ hơn…

Ông Nguyễn Mạnh Khang, Giám đốc Khối công nghệ thông tin MCredit

Điều này sẽ giúp độ tin tưởng khách hàng tốt hơn, giảm thiểu sự rủi ro từ đó lãi suất sẽ được giảm.