Mô hình farm-school đã nhen nhóm xuất hiện từ hơn chục năm trước.
Xu hướng phát triển của farm-school
Farm-school (trường học - nông trại) là mô hình bất động sản nhen nhóm xuất hiện từ hơn chục năm trước tại Việt Nam.
Xuất phát điểm của mô hình này bắt đầu từ việc một số trường tiểu học vùng cao tận dụng quỹ đất trống xung quanh để trồng rau, nuôi gà… nhằm mục đích cải thiện bữa ăn hàng ngày cho giáo viên, học sinh, đồng thời thêm không gian giáo dục trực quan cho trẻ em, từ đó mang lại hiệu quả rõ rệt về kỹ năng sống và trải nghiệm, thay vì chỉ học lý thuyết qua sách vở.
Nhận thấy những lợi ích này có thể giúp cải thiện trải nghiệm sống cho trẻ em ở các thành phố lớn, nơi mỗi ngày con trẻ bao bọc xung quanh bởi bốn bức tường cùng máy tính bảng, điện thoại…, nhiều người đã tìm kiếm đất nông nghiệp, lâm nghiệp ở vùng ven, đồng thời kết hợp với các tổ hợp giáo dục để hình thành nên các farmstay có dịch vụ lưu trú ngắn hạn kết hợp hoạt động giáo dục kỹ năng sống trực tiếp cho con trẻ.
Lợi ích của các mô hình farm-school cho thấy khả năng tạo ra một không gian học tập gần gũi với thiên nhiên, nơi con trẻ có thể học cách trồng cây, chăm sóc động vật... Điều này không chỉ giúp trẻ hiểu biết về môi trường tự nhiên, mà còn phát triển kỹ năng thực tiễn.
Bên cạnh đó, một số tổ hợp áp dụng các phương pháp giáo dục tiên tiến như Montessori và STEAM (Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật, Nghệ thuật và Toán học) trong quá trình tổ chức các lớp học giúp đa dạng hóa các nhu cầu phát triển khả năng tư duy, sáng tạo của trẻ em.
Trong khi đó, trào lưu công nghiệp hóa, đô thị hóa tràn lan dẫn đến quy hoạch treo nhiều năm, nên nhiều quỹ đất nông nghiệp bị bỏ hoang, ngập nước, gây lãng phí tài nguyên và ô nhiễm môi trường nặng nề. Việc phát triển các farm-school giúp giải quyết phần nào tình trạng này, mang lại giá trị cộng đồng, góp phần vào nâng cao chất lượng hoạt động giáo dục và đào tạo ở nhiều địa phương.
Ghi nhận cho thấy, trong gần chục năm kể từ khi nhen nhóm và nở rộ với hàng trăm trung tâm hiện diện trên cả nước, các mô hình farm-school chủ yếu theo hình thức tự phát do các hộ gia đình triển khai, cho đến một vài năm gần đây mới bắt đầu có doanh nghiệp công bố tham gia phát triển mô hình này, chẳng hạn Cen Group với dự án Cen X Wolrd đang triển khai tại Đảo Ngọc, Đại Lải, Vĩnh Phúc.
Có thể thấy, nhu cầu và tiềm năng lớn của các mô hình homestay, farmstay và farm-school được nhiều người quan tâm. Dẫu vậy, có một thực tế là những mô hình mới này đang thiếu khung pháp lý trầm trọng, dẫn tới nguy cơ “biến tướng” và rủi ro trong công tác quản lý ở các địa phương.
Trong nhiều lần tham quan các điểm du lịch cộng đồng và canh nông ở Tây Bắc hay miền Trung, chúng tôi nhận thấy đều là các mô hình tự phát, chính quyền địa phương muốn khuyến khích cũng không có cơ sở pháp lý, người dân muốn phát triển rất dễ sai phạm vì các mô hình này đều xây dựng trên đất nông nghiệp, khó có thể quy hoạch chuyển đổi thành đất thương mại, dịch vụ và không có khung khổ pháp lý để hoàn thành các thủ tục rõ ràng theo quy định của pháp luật.
Những khó khăn trong việc chuyển đổi sang đất thương mại, dịch vụ thể hiện rõ ở những trang trại của các hộ dân có hoạt động chính vẫn là sản xuất nông nghiệp (vì trước hết phải tuân thủ theo quy định sử dụng đất), các căn homestay hiện nay của người dân địa phương phần lớn vẫn phát triển từ khu vườn, nhà ở của chính mình.
Đó là chưa nói đến việc chuyển nhượng sẽ có những vướng mắc và sẽ phát sinh những thỏa thuận ngoài pháp luật: Chuyển nhượng một tài sản có chức năng khác với tên gọi trong giấy chứng nhận quyền sử dụng đất được Nhà nước cấp.
Thực tế, trong chương trình giáo dục phổ thông cải cách, nhằm nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện được Bộ Giáo dục và Đào tạo ban hành qua Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT năm 2018, mô hình farm-school nằm trong nội dung được khuyến khích phát triển. Sau đó, tới Nghị quyết số 18-NQ/TW ngày 16/6/2022; Quyết định số 263/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025 và Quyết định của Thủ tướng Chính phủ số 919/QĐ-TTg ngày 1/8/2022, farm-school cũng nằm trong danh mục các mô hình kinh tế được định hướng khuyến khích phát triển ở các địa phương, gắn với chương trình mục tiêu phát triển nông thôn mới.
Tuy nhiên, cho đến nay, do chưa có quy định pháp lý về việc sử dụng đất hỗn hợp trên đất nông nghiệp cũng như chưa có quy định về quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất đối với loại hình sử dụng đất hỗn hợp trên đất nông nghiệp nên dẫn đến dễ dàng “biến tướng”, vi phạm quy định về chuyển mục đích sử dụng đất; điều kiện chuyển đổi, nhận chuyển nhượng quyền sử dụng đất thành các loại hình khác; đồng thời, thiếu cơ chế giám sát và đánh giá định kỳ để đảm bảo các farm-school hoạt động hiệu quả và đạt được các mục tiêu giáo dục đề ra. Trong khi đó, đối với mô hình này, các tiêu chuẩn về chất lượng giáo dục, an toàn vệ sinh thực phẩm và bảo vệ môi trường phải được đặt lên hàng đầu.
Gấp rút bổ sung các quy định cần thiết
Luật Du lịch 2018 có quy định về sự tham gia và trách nhiệm phát triển du lịch của cộng đồng, từ đó chúng ta nhận thấy “độ vênh” giữa quy định này với Luật Đất đai. Chính vì thế, lâu nay, nguồn nhân lực cộng đồng được các địa phương đánh giá là khá bị động khi tham gia hoạt động du lịch. Chúng ta vẫn chỉ thấy nguyên nhân từ cách đào tạo, đổ lỗi cho hạ tầng chung chung, hoặc đổ lỗi cho người dân tư duy ngắn hạn.
Khi nói đến việc làm gì để phát huy tốt vai trò của người dân, hướng đến sự phát triển bền vững, các địa phương đều cho rằng cần cách làm bài bản. Thế nhưng, chúng ta quên mất rằng, nguồn gốc của vấn đề là hạ tầng, mà cụ thể ở đây là quỹ đất cho hạ tầng: Khi hạ tầng chưa được “gọi tên” thì mọi thứ kéo theo đều không thể thành chiến lược, thậm chí tạo ra rủi ro pháp lý cho người dân.
Cả Luật Giáo dục và Luật Du lịch đều đề cập đến vấn đề này, trong Luật Du lịch còn quy định rõ phạm vi điều chỉnh liên quan đến hoạt động quản lý nhà nước về tài nguyên du lịch, phát triển sản phẩm du lịch và hoạt động du lịch, nhưng không bao gồm việc xây dựng và hình thành, phát triển quỹ đất hạ tầng du lịch và tài nguyên du lịch.
Điều may mắn là Luật Đất đai 2024 (có hiệu lực từ ngày 1/8/2024) đã cung cấp khung pháp lý cho việc sử dụng đất vào mục đích giáo dục và phát triển cộng đồng. Đặc biệt, Luật quy định việc mở rộng hạn mức nhận chuyển quyền sử dụng, “cởi trói” đất nông nghiệp, quy định về quản lý và sử dụng đất kết hợp đa mục đích, bao gồm cả đất nông nghiệp kết hợp với thương mại và dịch vụ.
Đây là một trong những cơ sở pháp lý quan trọng để đảm bảo cho việc khuyến khích phát triển farm-school và các mô hình tương tự nêu trên phát triển bền vững, tạo công ăn việc làm, sinh kế cho bà con nông dân, giải bài toán ruộng đất bỏ hoang và ô nhiễm môi trường.
Câu chuyện còn lại nằm ở các quy định hướng dẫn nhằm xác định rõ các loại đất dành cho kinh doanh dịch vụ du lịch qua hình thức farm-school, tránh việc mâu thuẫn với quyền lợi của các loại hình đất khác, chủ thể kinh doanh khác.
Đề xuất hiện nay là tính tới việc tạo tạo điều kiện để người dân có đất nông nghiệp, kém năng suất, bị bỏ hoang hoặc khu vực ô nhiễm môi trường cần được ưu tiên phát triển cho loại hình này nhưng có ràng buộc chặt với các chủ thể tham gia, cam kết không được biến tướng kinh doanh như các loại hình bất động sản thương mại khác như nhà ở, bất động sản nghỉ dưỡng…
Khi đó, có thể xây dựng các chính sách hỗ trợ tài chính như miễn giảm tiền sử dụng đất, tiền thuê đất và các ưu đãi thuế cho các tổ chức, cá nhân đầu tư vào farm-school. Điều này sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc phát triển và mở rộng mô hình này trên quy mô lớn.
Bên cạnh đó, với mô hình farm-school, tôi cho rằng, phải có quy định chặt chẽ về việc hỗ trợ đào tạo đội ngũ giáo viên, nhân viên làm việc trong các farm-school.
Các chương trình đào tạo chuyên sâu về giáo dục trải nghiệm, quản lý nông trại và kỹ năng làm việc với trẻ em cần được xây dựng và triển khai nghiêm túc, có sự giám sát và kiểm định từ các tổ chức có chuyên môn cả trong và ngoài nước.
