Tài chính số thúc đẩy tài chính toàn diện

TS. Phạm Minh Tú, Phó viện trưởng Viện Chiến lược Ngân hàng, Ngân hàng Nhà nước

Lợi ích vi mô và vĩ mô

Ở phương diện vi mô, tài chính số giúp người dân, doanh nghiệp tiếp cận các sản phẩm, dịch vụ tài chính với chi phí hợp lý, thuận tiện và an toàn hơn so với các sản phẩm, dịch vụ tài chính truyền thống; giúp các nhà cung cấp dịch vụ tài chính tiết giảm chi phí, tùy biến hơn trong thiết kế sản phẩm, dịch vụ, từ đó mở ra tiềm năng lớn trong việc nâng cao khả năng tiếp cận tài chính.

Với việc áp dụng công nghệ, các dịch vụ tài chính - ngân hàng có thể được cung cấp ở bất cứ nơi nào, kể cả không có sự hiện diện của ngân hàng. Nhờ đó, những rào cản đối với tài chính toàn diện như thu nhập, chi phí và khoảng cách địa lý gần như được xóa bỏ, giúp cho cả những người nghèo, người thu nhập thấp - những đối tượng trước đây chưa từng tiếp cận với dịch vụ ngân hàng - có điều kiện tiếp cận và sử dụng các dịch vụ tài chính thuận lợi hơn.

Các mô hình kinh doanh mới dựa trên công nghệ số như ngân hàng di động (Mobile banking), đại lý ngân hàng (Agent banking), cùng với các sản phẩm, dịch vụ như ví điện tử (e-wallet), tiền di động (Mobile money) tạo ra các phương thức giao dịch mới, dễ dàng tiếp cận hơn cho người dân, kể cả những người không có tài khoản ngân hàng sống ở vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa, qua đó thúc đẩy tài chính toàn diện.

Theo cơ sở dữ liệu toàn cầu về tài chính toàn diện của Ngân hàng Thế giới (Global Findex), nhờ việc áp dụng tiền di động, số lượng người trưởng thành có ít nhất 1 tài khoản tại một ngân hàng, tổ chức tài chính khác hoặc với nhà cung cấp dịch vụ tiền di động đến năm 2021 đạt 76% (trong khi năm 2011 chỉ ở mức 25%). Thông qua ngân hàng di động và đại lý ngân hàng, người dân thực hiện các giao dịch tài chính qua thiết bị di động và sử dụng đại lý bán lẻ để gửi, nhận tiền, thanh toán hóa đơn…

Tài chính số đã làm thay đổi phương thức cung cấp dịch vụ tài chính - ngân hàng truyền thống

Ở phương diện vĩ mô, tài chính số giúp nâng cao khả năng tiếp cận và sử dụng các sản phẩm, dịch vụ tài chính cho người dân, qua đó cải thiện đáng kể thu nhập và chất lượng cuộc sống. Trong trường hợp thiên tai, mất mùa, dịch bệnh, nguồn vốn vay ngân hàng sẽ hỗ trợ họ vượt qua khó khăn, sớm khôi phục lại sản xuất - kinh doanh; người nghèo tránh được vòng luẩn quẩn nợ nần khi phải đi vay ở khu vực không chính thức với lãi suất cao có thể dẫn tới nguy cơ bị bần cùng hóa. Nhờ đó, tài chính số gián tiếp góp phần giúp xóa đói giảm nghèo, giảm bất bình đẳng thu nhập.

Đối với doanh nghiệp, việc hỗ trợ các doanh nghiệp tiếp cận vốn ngân hàng một cách thuận tiện sẽ giúp họ có thêm cơ hội mở rộng sản xuất - kinh doanh, tạo thêm việc làm, tăng thu nhập, từ đó thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.

Thúc đẩy tài chính toàn diện

Việc thực hiện các mục tiêu của Chiến lược tài chính toàn diện quốc gia đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 đã và đang mang lại kết quả tích cực, trong đó đa số kết quả đạt được đều có vai trò của tài chính số.

Thứ nhất, khuôn khổ pháp lý cho hoạt động tài chính số không ngừng được hoàn thiện đã tạo cơ sở cho việc triển khai các giải pháp đột phá nhằm thúc đẩy khả năng tiếp cận và sử dụng các sản phẩm, dịch vụ tài chính cho các đối tượng mục tiêu của tài chính toàn diện.

Đặc biệt, các quy định liên quan đến hoạt động cung ứng sản phẩm, dịch vụ tài chính, nhất là các dịch vụ dựa trên ứng dụng công nghệ hiện đại của các bộ, ngành đã và đang được hoàn thiện theo hướng minh bạch hóa thông tin sản phẩm, dịch vụ; các cơ chế giải quyết tranh chấp, khiếu nại của khách hàng cũng được bổ sung và hoàn thiện theo hướng tăng cường bảo vệ người tiêu dùng.

Các sản phẩm, dịch vụ tài chính số phát triển đa dạng, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu của người dân và doanh nghiệp

Thứ hai, các sản phẩm, dịch vụ tài chính số, các kênh phân phối ứng dụng công nghệ số (Internet banking, Mobile banking, QR code…) phát triển đa dạng, đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu của người dân và doanh nghiệp, nhất là người dân ở nông thôn, vùng sâu, vùng xa - đối tượng mục tiêu của tài chính toàn diện.

Tính đến tháng 6/2023, có 82 tổ chức tín dụng đã triển khai dịch vụ thanh toán qua Internet, 52 tổ chức cung ứng dịch vụ thanh toán qua điện thoại di động, 50 tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán; số lượng tài khoản thanh toán mở bằng phương thức điện tử đang hoạt động khoảng 27 triệu, số lượng thẻ mở bằng phương thức điện tử khoảng 10,8 triệu.

Trong 6 tháng đầu năm 2023, hoạt động thanh toán không dùng tiền mặt tăng 51,5% về số lượng so với cùng kỳ, trong đó qua kênh Internet tăng 70,3%, qua kênh điện thoại di động tăng 63,6%, qua phương thức QR code tăng 135,9%, qua POS tăng 27%. Bên cạnh đó, việc triển khai thí điểm dịch vụ Mobile money (có 3 doanh nghiệp viễn thông được cấp giấy phép triển khai thí điểm dịch vụ này) đạt được kết quả tích cực, tổng số lượng giao dịch qua tài khoản Mobile money tính đến cuối tháng 6 là hơn 32,5 triệu.

Thứ ba, các tổ chức cung ứng dịch vụ phát triển đa dạng các sản phẩm, dịch vụ, tiện ích mới. Các công nghệ của cách mạng công nghiệp lần thứ tư như trí tuệ nhân tạo, học máy, dữ liệu lớn được ứng dụng mạnh mẽ trong hầu hết các hoạt động ngân hàng, nhiều nghiệp vụ ngân hàng đã được số hóa hoàn toàn. Tại một số ngân hàng ghi nhận tỷ lệ hơn 80% giao dịch được thực hiện trên nền tảng số. Đặc biệt, hệ sinh thái thanh toán số kết nối, tích hợp đa dạng các loại ngành nghề, lĩnh vực khác nhau được hình thành và đang phát triển mạnh mẽ. Nhờ vậy, khách hàng được phục vụ liên tục không bị giới hạn bởi không gian và thời gian.

Ứng dụng công nghệ hiện đại và đổi mới sáng tạo là thành tố quan trọng thúc đẩy tài chính toàn diện.

Thứ tư, sự bùng nổ của các giải pháp công nghệ tài chính (Fintech) trong tài chính số đã tác động tích cực đến lĩnh vực tài chính - ngân hàng. Nhiều nghiên cứu đã chứng minh, công nghệ nói chung và Fintech nói riêng là bước đột phá để mở ra khả năng tiếp cận nhanh chóng, giá rẻ và an toàn đối với các dịch vụ tài chính - ngân hàng.

Việt Nam có khoảng 63% dân số sinh sống ở khu vực nông thôn, vùng sâu, vùng xa, đa số gặp khó khăn trong việc tiếp cận các dịch vụ tài chính - ngân hàng, do hệ thống chi nhánh, phòng giao dịch ngân hàng hay mạng lưới ATM của các ngân hàng có độ bao phủ thấp, bởi dự kiến hiệu quả mang lại so với chi phí đầu tư không cao. Nhưng các dịch vụ thanh toán, chuyển tiền chất lượng, giá cả dịch vụ hợp lý được phát triển nhờ Fintech đã giúp người dân nghèo không có tài khoản ngân hàng dễ dàng tiếp cận hơn, từ đó mở rộng khả năng tiếp cận tài chính và đạt được sự bao phủ tài chính - một mục tiêu mà nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam đang theo đuổi nhằm giảm bớt chênh lệch giàu nghèo, giải quyết các vấn đề xã hội và môi trường, hướng tới tăng trưởng kinh tế bền vững.

Thứ năm, cơ sở hạ tầng tài chính không ngừng được đầu tư, hoàn thiện để phục vụ tốt hơn việc phát triển và cung ứng sản phẩm, dịch vụ tài chính cho nền kinh tế.

Hệ thống thanh toán bù trừ điện tử tự động phục vụ các giao dịch thanh toán bán lẻ đã được đưa vào vận hành từ tháng 7/2020, thanh toán theo thời gian thực, hoạt động liên tục 24/7, có khả năng kết nối với các ngành, lĩnh vực khác để cung ứng các sản phẩm, dịch vụ ngân hàng số phục vụ nhu cầu chuyển tiền, giao dịch thanh toán bán lẻ, thanh toán các dịch vụ tiện ích.

Hệ thống cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư vận hành từ ngày 1/7/2021, tạo điều kiện cho các bộ, ngành liên quan kết nối, chia sẻ để sử dụng danh tính điện tử, tài khoản định danh điện tử, phục vụ xác minh thông tin khách hàng.

Một số ngân hàng như Agribank, Vietcombank, VietinBank, BIDV... đã hoàn thành thử nghiệm giải pháp xác thực khách hàng qua thẻ căn cước công dân gắn chip trong các nghiệp vụ: xác thực, định danh khách hàng tại quầy giao dịch; xác thực, định danh khách hàng từ xa qua mạng Internet (eKYC) để mở tài khoản, thực hiện các giao dịch ngân hàng điện tử, ngân hàng số; xác thực, định danh khách hàng giao dịch tại ATM, thay thế thẻ ATM do ngân hàng phát hành…

Hệ thống thông tin tín dụng đạt được bước phát triển rõ rệt với độ phủ thông tin ngày càng được mở rộng, nâng cao cả về số lượng và chất lượng. Đến tháng 7/2023, mức độ bao phủ thông tin tín dụng trên dân số trưởng thành đạt gần 65% (tổng số khách hàng trong kho dữ liệu thông tin tín dụng quốc gia đạt trên 54,7 triệu). Về kết nối, chia sẻ, khai thác cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư liên quan đến nghiệp vụ thông tin tín dụng, Trung tâm Thông tin tín dụng Quốc gia Việt Nam (CIC) và Cục Cảnh sát quản lý hành chính về trật tự xã hội (C06, Bộ Công an) đã thống nhất chọn phương án kết nối offline để làm sạch 54 triệu hồ sơ khách hàng trong kho dữ liệu của CIC. Đến nay, CIC đã phối hợp với C06 rà soát, đối chiếu dữ liệu của 42 triệu hồ sơ khách hàng.

Thứ sáu, sự phát triển của tài chính số giúp đẩy mạnh công tác giáo dục tài chính và tăng cường các hoạt động bảo vệ người tiêu dùng. Các tổ chức cung ứng dịch vụ tài chính đã chủ động xây dựng và triển khai các chương trình truyền thông về sản phẩm, dịch vụ dưới nhiều hình thức như wifi marketing, SMS, tin nhắn OTT, website, tổng đài chăm sóc khách hàng 24/7. Nhiều chương trình, chuyên mục, gameshow… cũng đã được xây dựng và phát sóng trên hệ thống truyền thanh, truyền hình từ trung ương đến địa phương, cung cấp cho người dân những thông tin, kiến thức bổ ích về sản phẩm, dịch vụ tài chính, nhất là các sản phẩm thanh toán không dùng tiền mặt như gameshow “Tiền khéo, tiền khôn” trên VTV3, truyền hình thực tế “Những đứa trẻ thông thái”, chuyên mục “Đồng tiền thông thái” trong chương trình “Chào buổi sáng” trên VTV1, chương trình “Tay hòm chìa khóa” trên VTV1, cuộc thi “Hiểu đúng về tiền”…

Một số rủi ro và hạn chế

Công nghệ phát triển sẽ ngày càng có nhiều phương thức sáng tạo nhằm cải thiện các dịch vụ tài chính, nâng cao khả năng tiếp cận tài chính cho người dân, doanh nghiệp, nhưng cũng có thể mang lại rủi ro cho khách hàng.

Các rủi ro có thể kể đến là rủi ro về tính mới cho khách hàng, do họ không quen thuộc với các sản phẩm, dịch vụ và nhà cung cấp, dẫn đến dễ bị khai thác và lạm dụng (chẳng hạn, do thiếu hiểu biết và lạm dụng sản phẩm, khách hàng có thể bị lâm vào tình trạng mắc nợ).

Rủi ro liên quan đến đại lý do các nhà cung cấp mới cung cấp dịch vụ không phải tuân theo các điều khoản bảo vệ người tiêu dùng áp dụng cho ngân hàng và các tổ chức tài chính truyền thống khác.

Rủi ro liên quan đến công nghệ kỹ thuật số có thể gây gián đoạn dịch vụ và mất dữ liệu, vi phạm quyền riêng tư hoặc bảo mật do truyền và lưu trữ dữ liệu kỹ thuật số.

Nhìn lại 3 năm triển khai Chiến lược tài chính toàn diện quốc gia, khả năng tiếp cận tài chính của các đối tượng mục tiêu đã được cải thiện đáng kể, song vẫn còn không ít khó khăn và thách thức đang ở phía trước. Theo đó, bên cạnh những kết quả đáng ghi nhận, việc triển khai Chiến lược có một số tồn tại, hạn chế.

Cụ thể, khuôn khổ pháp lý chưa bắt kịp sự xuất hiện của các sản phẩm, dịch vụ tài chính mới, cũng như sự tham gia của các công ty Fintech vào quá trình cung ứng các sản phẩm, dịch vụ tài chính.

Các sản phẩm, dịch vụ tài chính cần tiếp tục được đa dạng hóa, thiết kế phù hợp hơn để đáp ứng nhu cầu của một số phân khúc khách hàng, là đối tượng mục tiêu của tài chính toàn diện. Mặc dù thanh toán không dùng tiền mặt đã có những bước phát triển rõ rệt, nhưng một bộ phận dân cư, đặc biệt là nhóm người cao tuổi, người dân ở vùng nông thôn, vùng sâu, vùng xa vẫn chưa sử dụng phổ biến hình thức thanh toán này.

Việc kết nối, chia sẻ cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư với các cơ sở dữ liệu chuyên ngành khác; tích hợp, chia sẻ dữ liệu giữa các hệ thống thanh toán với các hệ thống thuộc các ngành, lĩnh vực còn chưa hoàn thiện.

Người dân, doanh nghiệp, nhất là người dân ở nông thôn, vùng sâu, vùng xa vẫn còn thiếu kiến thức cũng như kỹ năng quản lý tài chính.

Kiến nghị giải pháp

Để triển khai có hiệu quả Chiến lược tài chính toàn diện quốc gia trong thời gian tới, cần tiếp tục thúc đẩy tài chính số để đẩy nhanh tiến độ đạt được các mục tiêu đã đề ra. Theo đó, cần chú trọng những vấn đề sau.

Một là, hoàn thiện quy định pháp lý điều chỉnh các sản phẩm, dịch vụ tài chính số và các tổ chức cung cấp sản phẩm, dịch vụ tài chính số. Quy định rõ các tiêu chuẩn sản phẩm, dịch vụ tài chính, nghĩa vụ của các chủ thể cung cấp sản phẩm, dịch vụ tài chính cho thị trường như vấn đề công bố và minh bạch thông tin, thông lệ kinh doanh; xử lý và duy trì tài khoản của khách hàng; bảo mật thông tin và dữ liệu cá nhân của khách hàng; quy trình và cơ chế giải quyết tranh chấp… hướng theo tiêu chuẩn và thông lệ quốc tế.

Các lỗ hổng quy định pháp lý của hoạt động Fintech như cho vay ngang hàng, gọi vốn cộng đồng, tiền kỹ thuật số, thanh toán không dùng tiền mặt, chia sẻ và bảo mật thông tin cần nhanh chóng được xử lý. Cho phép các tổ chức phi ngân hàng tham gia cung cấp sản phẩm tiền điện tử, chẳng hạn các nhà khai thác mạng di động; đồng thời, cho phép mở tài khoản chỉ bằng một ID và xác minh kỹ thuật số danh tính của khách hàng.

Hai là, tạo lập thị trường cung ứng dịch vụ tài chính số lành mạnh, minh bạch, hỗ trợ bảo vệ người tiêu dùng tài chính. Hoàn thiện các cơ chế bảo vệ người tiêu dùng: hoàn thiện các quy định pháp lý liên quan đến bảo vệ người tiêu dùng tài chính, chú trọng đến cơ chế giải quyết các tranh chấp, khiếu nại, tố cáo. Về lâu dài, hình thành một cơ quan chuyên trách, có chức năng, nhiệm vụ rõ ràng và đủ nguồn lực và quyền hạn, đặc biệt là về nhân lực, công nghệ, kiến thức về sản phẩm, dịch vụ tài chính số, công nghệ giám sát kỹ thuật số để bảo vệ hiệu quả người tiêu dùng tài chính, cân bằng được mục tiêu khuyến khích và hỗ trợ đổi mới công nghệ tài chính với mục tiêu bảo vệ người tiêu dùng tài chính.

Ba là, hoàn thiện cơ sở hạ tầng tài chính và kỹ thuật số. Trong đó, chú trọng tạo dựng một hạ tầng tài chính thiết lập chung các tiêu chuẩn, quy tắc và thủ tục giảm thiểu rủi ro cho nhà cung cấp và người dùng; chia sẻ thông tin tín dụng qua đó giảm thiểu rủi ro bất đối xứng thông tin giữa các nhà cung cấp dịch vụ tín dụng và khách hàng của họ, đặc biệt đối với các Fintech cung cấp dịch vụ tín dụng số; hoàn thiện cơ sở hạ tầng kỹ thuật như mạng lưới công nghệ thông tin - truyền thông để các mạng lưới này vận hành trơn tru với phạm vi phủ sóng rộng khắp cả nước; qua đó tăng cường khả năng tiếp cận các dịch vụ điện thoại di động cơ bản - thoại, tin nhắn SMS và dịch vụ nhắn tin hệ thống; quyền truy cập vào các dịch vụ dữ liệu để cải thiện trải nghiệm người dùng đối với các dịch vụ tài chính số.

Bốn là, thúc đẩy nhu cầu về sản phẩm, dịch vụ tài chính số và niềm tin của người tiêu dùng vào sản phẩm, dịch vụ tài chính số. Cần có các chính sách để tạo ra nhu cầu về sản phẩm, dịch vụ tài chính số và khuyến khích không dùng tiền mặt nhằm mở rộng tính khả dụng của sản phẩm, dịch vụ tài chính số. Chính phủ có thể sử dụng trợ cấp và các biện pháp khuyến khích thuế khác để khuyến khích cả các doanh nghiệp và người tiêu dùng chấp nhận các sản phẩm, dịch vụ tài chính số; cho phép sử dụng các sản phẩm, dịch vụ tài chính số trong thanh toán ngang hàng, chẳng hạn như chuyển tiền trợ cấp xã hội, giải ngân, cũng như các khoản thu hộ hoặc thanh toán cho Chính phủ.

Năm là, nâng cao hiểu biết cho người tiêu dùng tài chính thông qua xây dựng một chương trình, kế hoạch tổng thể, dài hạn về giáo dục và tăng cường hiểu biết tài chính. Đồng thời, đa dạng hóa hình thức và các kênh giáo dục tuyên truyền, phổ biến, đặc biệt là các hình thức và phương tiện kỹ thuật số để nâng cao hiểu biết tài chính cho người tiêu dùng tài chính, qua đó giúp họ tự tin hòa nhập tài chính, đưa ra được quyết định tài chính đúng đắn, phù hợp với nhu cầu, khả năng và tối đa hóa lợi ích. Ngoài ra, tăng cường tuyên truyền về các những rủi ro khi sử dụng các dịch vụ tài chính số, giúp người tiêu dùng tài chính tự mình hoặc sử dụng hiệu quả các cơ chế bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình.

Giải quyết các vấn đề về cơ sở hạ tầng, năng lực, tiêu chuẩn hóa và khung pháp lý cho tài chính số là cơ sở để tiếp tục thực thi có hiệu quả các nhiệm vụ, giải pháp và hoàn thành tốt các mục tiêu Chiến lược đề ra, đóng góp tích cực vào việc thực hiện chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước, Chính phủ về phát triển kinh tế - xã hội, không ngừng chăm lo, nâng cao đời sống nhân dân, để mọi người dân đều được thụ hưởng thành quả của tăng trưởng.

TS. Phạm Minh Tú