Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đã được Quốc hội thông qua vào ngày 27/6/2025. Một trong những điểm nổi bật của Luật là chú trọng nâng cao tính minh bạch, đạo đức và liêm chính trong hoạt động khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.
Liêm chính khoa học (scientific integrity) là một yếu tố quan trọng để đảm bảo độ tin cậy và chất lượng của nghiên cứu khoa học. Theo Viện Phát triển khoa học thực phẩm và dinh dưỡng (IAFNS), thành viên của Liên đoàn Chính trực khoa học (SIC), tuân thủ các quy tắc về liêm chính khoa học được thừa nhận trên toàn cầu là một tiêu chí về chất lượng, đảm bảo sự tin cậy của các kết quả nghiên cứu, đòi hỏi các nhà nghiên cứu phải thu thập dữ liệu một cách cẩn thận và chịu trách nhiệm về công bố khoa học, đảm bảo rằng các kết quả đều trung thực và minh bạch.
Nhiều quốc gia và tổ chức trên thế giới đã thành lập các trung tâm hoặc thiết lập các cơ chế để thúc đẩy và duy trì liêm chính khoa học. Tại Mỹ, Văn phòng Chính trực nghiên cứu (ORI) là cơ quan trực thuộc Bộ Y tế và Dịch vụ nhân sinh (HHS) tập trung vào tính chính trực trong nghiên cứu khoa học nói chung và lĩnh vực y tế nói riêng. Về phạm vi trách nhiệm, ORI có chức năng giám sát và thúc đẩy liêm chính trong các nghiên cứu được tài trợ bởi Dịch vụ Y tế công cộng (PHS). Theo đó, ORI sẽ xử lý các cáo buộc về sai phạm nghiên cứu và phát triển các chính sách, chương trình giáo dục về liêm chính. Tính đến nay, ORI đã mở rộng hợp tác với khoảng 4.000 viện nghiên cứu trên toàn thế giới.
Tại Pháp, Chính phủ nước này cũng đã thiết lập cơ quan chuyên biệt về liêm chính khoa học. Được thành lập vào năm 1939, Trung tâm Nghiên cứu khoa học quốc gia Pháp (CNRS) có mục tiêu đảm bảo các giá trị về quy tắc đạo đức, lấy liêm chính khoa học làm nền tảng cốt lõi trong hoạt động nghiên cứu và đổi mới.
Tháng 11/2024, Hội nghị Các trường đại học Thụy Sĩ quyết định thành lập Trung tâm Năng lực về tính chính trực trong nghiên cứu (CCRI). Về vai trò, CCRI có quyền giám sát, tư vấn nhằm đảm bảo các trường đại học của Thụy Sĩ tuân thủ Quy tắc Liêm chính học thuật ban hành vào năm 2021. Cụ thể, CCRI là đầu mối liên lạc, tiếp nhận tố cáo và tư vấn xử lý các hành vi sai trái trong nghiên cứu, như vấn đề liên quan đến liêm chính, áp dụng các thông lệ tốt và đánh giá những diễn biến quốc tế về liêm chính…
GS-TS. Janet Hering, cựu Giám đốc Viện Khoa học và Công nghệ thủy sinh Liên bang Thụy Sĩ cho rằng, việc xây dựng chính sách của CCRI nhằm đảm bảo liêm chính học thuật tại Thụy Sĩ là một bước đi quan trọng trong công tác tăng cường các tiêu chuẩn giáo dục đại học.
Theo công bố, từ năm 2026 CCRI sẽ có vai trò tư vấn, nhưng không có chức năng điều tra hoặc xử phạt. “Tuy việc điều tra và xử lý sai phạm vẫn là trách nhiệm của từng trường, nhưng hoạt động giám sát của CCRI sẽ giúp giảm thiểu, ngăn chặn các hành vi sai trái và bao che nội bộ”, GS-TS. Janet Hering cho biết.
Tại Việt Nam, nhiều trường đại học và viện nghiên cứu trong nước đã bắt đầu đưa các nội dung về liêm chính học thuật và đạo đức nghiên cứu vào chương trình giảng dạy, tổ chức các buổi tọa đàm, hội thảo để nâng cao nhận thức cho cán bộ, giảng viên và sinh viên. Tuy nhiên, nước ta chưa có một cơ quan chịu trách nhiệm trong công tác giám sát thực hiện.
Trong thời gian tới, Việt Nam nên xem xét xây dựng trung tâm liêm chính khoa học quốc gia, đồng thời thiết lập cơ chế chung về liêm chính khoa học. Bên cạnh mục tiêu nâng cao đạo đức trong nghiên cứu khoa học và phát triển bền vững chính sách quốc gia về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo, về lâu dài, trung tâm này sẽ khuyến khích xây dựng, áp dụng các tiêu chuẩn và quy trình thực hành tốt dựa trên những thông lệ quốc tế, tạo nền tảng vững chắc để thúc đẩy nghiên cứu, phát triển và sử dụng hệ thống trí tuệ nhân tạo (AI) trong các hoạt động đổi mới sáng tạo.
