Với đường bờ biển dài 3.260 km và hơn một triệu km2 mặt biển quanh năm đầy nắng và gió, Việt Nam là một trong số ít quốc gia có tiềm năng năng lượng tái tạo lớn nhất ASEAN, thưa ông?
Các nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới cho thấy, nhờ điều kiện địa lý thuận lợi, Việt Nam có thể khai thác hơn 500 GW điện gió ngoài khơi; năng lượng bức xạ mặt trời trung bình 8,6 kWh/m2/ngày là tiềm năng vô cùng lớn để biến năng lượng mặt trời thành điện năng. Bên cạnh đó, mỗi năm, Việt Nam có hàng triệu tấn sinh khối, rác thải đô thị, nếu biến thành điện năng như nhiều nước phát triển đang thực hiện thì mỗi năm nguồn năng lượng quốc gia có thêm 1-2 GW.
Trong hơn 3 thập kỷ gần đây, ngành năng lượng Việt Nam đã đóng vai trò trụ cột đặc biệt quan trọng và không thể thiếu trong phát triển kinh tế - xã hội. Đặc biệt, kể từ năm 2011 trở lại đây, nhu cầu năng lượng tại Việt Nam tăng trung bình 6,5%/năm, thuộc nhóm cao nhất khu vực châu Á. Sự tăng trưởng của điện năng được ví như hàn thử biểu của sự phát triển kinh tế, xã hội.
Sự tăng trưởng mạnh mẽ của ngành điện đã đáp ứng được nhu cầu của nền kinh tế và nhu cầu điện năng ngày càng tăng của xã hội trong thời gian qua, với tốc độ tăng trưởng GDP bình quân khoảng 6,5%/năm. Nhưng để đáp ứng yêu cầu tăng trưởng kinh tế tối thiểu 10% trong vòng 5-10 năm tới, áp lực rất lớn đặt lên hệ thống hạ tầng truyền tải, nguồn cung và an ninh năng lượng quốc gia.
Đáp ứng đòi hỏi của nền kinh tế trong bối cảnh tăng trưởng cao, Quốc hội đã kịp thời cụ thể hóa Nghị quyết 70-NQ/TW về bảo đảm an ninh năng lượng quốc gia đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 bằng Nghị quyết về cơ chế, chính sách phát triển năng lượng quốc gia giai đoạn 2026 - 2030, trong đó tập trung khai thác năng lượng tái tạo nhằm khai thác tối đa tiềm năng, lợi thế mặt biển, khu vực duyên hải miền Trung, Tây Nguyên và Nam bộ trở thành “trục năng lượng mới” của quốc gia.
Tiềm năng trên đang được chúng ta khai thác như thế nào?
Trong cơ cấu huy động điện của Việt Nam, hiện tại, than chiếm khoảng 57%; thủy điện gần 19%; điện khí chiếm 8,6%; năng lượng tái tạo (điện gió, điện mặt trời, sinh khối) chiếm 13,7%; phải nhập khẩu 1,7%. Mức độ phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch cao khiến Việt Nam chịu rủi ro kép: vừa đối mặt với biến động giá năng lượng toàn cầu, vừa chịu áp lực giảm phát thải để thực hiện cam kết Net Zero.
Những năm gần đây, giá bán lẻ điện thương phẩm tăng liên tục, nhưng ngành điện (EVN) vẫn bị lỗ, với số lỗ lũy kế có thời điểm lên đến hơn 44.790 tỷ đồng, chủ yếu do giá nhiên liệu đầu vào sản xuất điện (than, dầu, khí), tỷ giá ngoại tệ tăng.
Để bảo đảm đủ nhu cầu điện năng phục vụ giai đoạn tăng trưởng cao, điện năng không chỉ đi trước một bước, mà còn phải phải mạnh dạn tái cơ cấu để giảm sự phụ thuộc vào bên ngoài (giảm nhiệt điện), thay vào đó là phát triển mạnh nguồn năng lượng tái tạo.
Theo ông, Việt Nam có đang chủ động tái cơ cấu năng lượng, bảo đảm có đủ nguồn năng lượng chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu xanh hóa nền kinh tế với cam kết Net Zero vào năm 2050?
Thực hiện cam kết Net Zero, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết 70-NQ/TW, Quốc hội cũng vừa thông qua Nghị quyết để thể chế hóa Nghị quyết 70-NQ/TW và trước đó, Chính phủ đã kịp thời điều chỉnh Quy hoạch Điện VIII.
Tinh thần chủ đạo của các văn bản trên là xây dựng hệ thống năng lượng hiện đại, bền vững, thông minh, đồng bộ; tăng tỷ trọng năng lượng tái tạo lên khoảng 30% tổng cung vào năm 2030, hướng tới 40-50% vào năm 2045; giảm phát thải khí nhà kính 10% vào năm 2030 và 20% vào năm 2045, tiến tới trung hòa carbon vào năm 2050; phát triển kinh tế xanh, kinh tế tuần hoàn, thúc đẩy ứng dụng khoa học - công nghệ và đổi mới sáng tạo trong năng lượng.
Trong giai đoạn tới, Việt Nam sẽ khai thác tối đa nguồn năng lượng tái tạo, vì vậy, quan điểm chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ là khai thác và sử dụng có hiệu quả nguồn tài nguyên năng lượng trong nước, kết hợp với xuất nhập khẩu hợp lý, sử dụng tiết kiệm và hiệu quả năng lượng; coi phát triển năng lượng tái táo, năng lượng mới là cơ hội phát triển tổng thể hệ sinh thái công nghiệp năng lượng.
Cùng với đó, Nhà nước tập trung đầu tư và khuyến khích các thành phần kinh tế để phát triển nhanh ngành điện trên nguyên tắc cạnh tranh lành mạnh và thực hiện cơ chế thị trường về giá bán điện, bảo đảm hài hòa lợi ích của các chủ thể tham gia đầu tư, sử dụng điện và đáp ứng yêu cầu phát triển của các vùng, miền.
Thưa ông, vấn đề là tiền đầu tư và khoa học - công nghệ?
Theo Vietnam Energy Outlook 2024, để đạt được mục tiêu Net Zero, Việt Nam cần đầu tư thêm 8-10 tỷ USD/năm cho năng lượng tái tạo, hạ tầng và công nghệ lưu trữ. Đây là thách thức rất lớn về tài chính cần phải hóa giải.
Việt Nam chưa có Quỹ Đầu tư xanh, cơ chế bảo lãnh rủi ro và chia sẻ lợi nhuận công - tư (PPP) còn hạn chế. Theo Nghị quyết của Quốc hội, Chính phủ, thì dự án sản xuất xanh, kinh tế tuần hoàn, trong đó có lĩnh vực năng lượng tái tạo được vay vốn với lãi suất ưu đãi, được ngân sách nhà nước hỗ trợ lãi suất. Tuy nhiên, hiện chưa có hướng dẫn cụ thể về “tín dụng xanh”, dẫn đến lãi suất vay cho dự án năng lượng tái tạo cao hơn so với các dự án năng lượng truyền thống.
Bên cạnh đó, vấn đề khoa học - công nghệ, nguồn nhân lực là trở ngại đáng kể. Các doanh nghiệp có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài tập trung chủ yếu vào lắp đặt, ít tập trung vào công nghệ cốt lõi và nội địa hóa. Các công nghệ chủ chốt như pin lưu trữ, hydrogen xanh, trí tuệ nhân tạo (AI) trong quản lý năng lượng vẫn ở giai đoạn đầu.
Về công nghệ - đổi mới sáng tạo, hiện năng lực nội địa trong sản xuất thiết bị và phát triển công nghệ năng lượng tiên tiến còn yếu, nên 80% thiết bị năng lượng tái tạo phải nhập khẩu; đầu tư cho R&D năng lượng xanh mới đạt 0,19% GDP, thấp hơn rất nhiều so với mức trung bình 0,5-0,8% của các nước ASEAN.
Trước tình hình này, yêu cầu đặt ra là Việt Nam cần chuyển đổi nhanh nhưng bền vững, dựa trên nền tảng khoa học - công nghệ, đổi mới sáng tạo và hợp tác quốc tế, để biến tiềm năng thành hiện thực, hướng tới mục tiêu Net Zero, đồng thời đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia vững chắc đến năm 2045.
Kinh nghiệm quốc tế trong việc chuyển đổi năng lượng thế nào, thưa ông?
Quan điểm, cơ chế, chính sách, định hướng, mục tiêu của Đảng, Quốc hội, Chính phủ và Quy hoạch Điện VIII điều chỉnh đã theo kịp với sự chuyển đổi nguồn năng lượng từ phụ thuộc vào nguyên liệu hóa thạch sang năng lượng tái tạo của các nước phát triển.
Kinh nghiệm của Nhật Bản khi thực hiện chuyển đối cơ cấu nguồn năng lượng là chuyển từ cơ chế giá FIT (Nhà nước cam kết mua điện với giá cố định trong 10-20 năm từ các dự án năng lượng tái tạo) sang cơ chế đấu thầu minh bạch, có trần giá và ưu tiên công nghệ nội địa hóa. Các dự án hydrogen, pin lưu trữ và điện gió ngoài khơi được hưởng ưu đãi thuế nhập khẩu thiết bị, miễn thuế thu nhập doanh nghiệp trong 5 năm đầu và ưu tiên tiếp cận mặt bằng.
Australia áp dụng thiết lập một mạng lưới kiểm soát doanh thu dài hạn, giúp giảm thiểu rủi ro tài chính cho nhà đầu tư vào năng lượng tái tạo. Nước này đã công bố lộ trình chuyển đổi năng lượng, trong đó dự báo chính xác mức độ tăng trưởng nhu cầu năng lượng trong ngắn - trung - dài hạn; xác định rõ các nguồn năng lượng tái tạo đặt trọng tâm phát triển; lập bản đồ phân bổ về tiềm năng và nhu cầu thị trường để nhà đầu tư không bị động.
Còn Liên minh châu Âu (EU) hỗ trợ tài chính qua Quỹ đầu tư Mạo hiểm xanh cho dự án năng lượng tái tạo, đồng thời cho phép doanh nghiệp khấu trừ 150% chi phí R&D khi tính thuế thu nhập doanh nghiệp đối với lĩnh vực năng lượng tái tạo. Vương quốc Anh thiết lập Cơ quan Điều phối chuyển đổi năng lượng quốc gia để giám sát thống nhất giữa quy hoạch, đầu tư, và chính sách ưu đãi đối với dự án năng lượng tái tạo.