Báo Tài chính - Đầu tư đã có cuộc trao đổi với ông Nguyễn Đức Cường, Chủ tịch HĐTV Công ty TNHH Vận hành Hệ thống điện và Thị trường điện quốc gia (NSMO) để làm rõ hơn những thách thức đặt ra trong đảm bảo an toàn cho hệ thống điện quốc gia.
Thưa ông, gần đây dư luận khá băn khoăn về việc EVN yêu cầu đăng ký điện mặt trời mái nhà và cho rằng, đây là sự can thiệp quá sâu vào đời sống cá nhân. Từ góc độ vận hành hệ thống điện, ông thấy việc đăng ký này có cần thiết không?
Nói đến chuyện đăng ký, nhiều người thường nghĩ ngay đến việc bị kiểm soát, thậm chí là xâm phạm đời tư. Nhưng thực tế, vấn đề nằm ở chỗ nếu không đăng ký, hệ thống điều độ điện lực sẽ hoàn toàn “mù thông tin”.
Với điện mặt trời mái nhà, khi nắng nhiều, người dân sử dụng nhiều; khi nắng ít, sản lượng giảm và lượng giảm đó được bù bằng điện lưới nếu nhu cầu dùng điện cần được duy trì. Tại Việt Nam có hơn 28 triệu hộ tiêu thụ điện gồm các thành phần khác nhau. Việc hàng trăm nghìn, hàng triệu hộ gia đình dùng điện mặt trời tuy công suất cũng nhỏ thôi theo quy mô từng hộ nhưng nếu cộng dồn lại, sẽ tạo thành một khối công suất lớn và có sự biến động khó lường theo thời tiết.
 |
Ông Nguyễn Đức Cường, Chủ tịch HĐTV Công ty TNHH Vận hành Hệ thống điện và Thị trường điện quốc gia (NSMO). |
Nếu không có số liệu, hệ thống điện sẽ có những thách thức trong điều chỉnh cân bằng cung - cầu điện để vừa đảm bảo cấp điện liên tục, an toàn, ổn định và đồng thời đảm bảo an ninh cho hệ thống điện.
Chính vì vậy, việc đăng ký không phải để “kiểm soát” từng hộ dân, mà để hệ thống quản lý có cơ sở dữ liệu, từ đó dự báo khả năng phát, xây dựng phương thức vận hành và đảm bảo ổn định lưới điện quốc gia.
Nhưng rõ ràng, dư luận vẫn có cảm giác bị “làm khó”. Vì sao lại có sự phản ứng như vậy, thưa ông?
Tôi cho là do cách truyền đạt chưa đủ thuyết phục. Khi chỉ nói “phải đăng ký, nếu không sẽ bị phạt”, dễ tạo cảm giác bị áp đặt. Người dân vốn đã không thiện cảm với thủ tục rườm rà, lại càng phản ứng.
Nếu diễn giải rõ ràng hơn rằng, việc đăng ký là để tránh rủi ro cho chính hệ thống điện (tức là tránh rủi ro cho người dùng điện), để đảm bảo khi hàng triệu hộ cùng sử dụng hoặc cùng giảm/tăng sản lượng thì lưới điện vẫn vận hành ổn định, thì tôi tin mọi người sẽ chia sẻ.
Cần nhấn mạnh rằng, về mặt kỹ thuật, điện mặt trời mái nhà có thể tích tiểu thành đại. Khi tập hợp lại, nó giống như một “nhà máy điện ảo” (Virtual Power Plant - VPP). Chỉ cần gom vài trăm hệ thống là đã thành công suất tương đương một nhà máy điện cỡ vừa quy mô có thể đến vài trăm MW.
 |
Trung tâm điều khiến Hệ thống điện quốc gia. Ảnh ICON |
Vậy “nhà máy điện ảo” cụ thể có ảnh hưởng như thế nào đến vận hành hệ thống điện và an ninh năng lượng, thưa ông?
Điện mặt trời mái nhà rất linh hoạt nếu nhìn từ phương diện nhà máy điện ảo. Khi có công nghệ điều khiển tốt, ta có thể điều phối việc huy động từ 1 MW đến 100 MW một cách trơn tru, thậm chí hiệu quả hơn cả các tổ máy điện lớn.
Nhưng chính sự linh hoạt ấy lại tạo ra khó khăn nếu không được quản lý. Nếu cùng một khu vực, hàng chục nghìn hộ gia đình đều lắp điện mặt trời và cùng phát công suất lên lưới điện vào ban ngày, thì hệ thống truyền tải sẽ chịu áp lực rất lớn.
Nếu không có dữ liệu và tiêu chuẩn vận hành chung, nguy cơ mất ổn định lưới điện là rất cao khi thời tiết diễn biến theo tự nhiên chứ không theo ý con người.
Ngoài câu chuyện điều độ, còn có ý kiến lo ngại về an ninh dữ liệu khi phần lớn thiết bị, nghịch lưu (inverter) hay phần mềm quản lý các hệ thống điện mặt trời mái nhà đều có nguồn gốc từ nước ngoài.
Thực tế, nhiều thiết bị điện mặt trời hiện nay có khả năng kết nối và gửi dữ liệu ngược về nhà sản xuất. Khi số lượng hệ thống lên đến hàng chục nghìn rồi lớn hơn, tới con số hàng triệu, nếu phía nhà cung cấp muốn can thiệp, dù là ý tốt như nâng cấp lên phần mềm mới nhưng lại do nguyên nhân nào đó mà phần mềm chưa mượt mà thì dẫn tới tắt đi một loạt inverter, khi đó hệ thống điện quốc gia của nơi có sự tham gia của các hệ thống điện mặt trời mái nhà này có thể chịu ảnh hưởng lớn.
 |
Hệ thống điện mặt trời mái nhà được lắp đặt tại các doanh nghiệp. |
Thế giới đã từng chứng kiến những trường hợp phần mềm điều khiển điện mặt trời mái nhà thay đổi mà không ai chịu trách nhiệm, gây gián đoạn vận hành. Điều này cho thấy rủi ro an ninh mạng là có thật.
Thực tế thì khi sử dụng phần mềm hoặc phần cứng từ bên ngoài, chúng ta thường chỉ “tùy biến” lại (modify/customize) mà không nắm được lõi công nghệ. Điều này dẫn đến tình trạng phụ thuộc: mỗi khi nhà sản xuất cập nhật phiên bản mới, ta buộc phải theo. Nếu họ ngừng cung cấp hoặc có động thái bất lợi, ta khó lòng ứng phó.
Đây chính là “điểm yếu chiến lược” và trong lĩnh vực nhạy cảm như năng lượng, điều đó có thể trở thành mối nguy an ninh quốc gia.
Do đó, về mặt quản lý nhà nước, bắt buộc phải tiêu chuẩn hóa và kiểm chuẩn thiết bị, đặc biệt ở khía cạnh an ninh dữ liệu và bảo mật.
Trước đây, khi phát triển các dự án điện gió, điện mặt trời, chúng ta gần như bỏ qua yếu tố này. Đến nay, rủi ro đã hiện hữu thì không thể coi nhẹ được nữa.
Ngoài điện mặt trời, xe điện gần đây cũng nổi lên là một đối tượng vừa tiêu thụ, vừa có thể đóng góp cho nguồn cung điện. Vậy việc quản lý xe điện nên như thế nào, thưa ông?
Xe điện có thể xem như là một nguồn điện di động. Nếu quản lý tốt, chúng có thể trở thành một phần của hệ thống lưu trữ và phát điện. Ví dụ, ban ngày sạc, tối phát ngược lên lưới (hay theo tín hiệu giá điện thấp thì sạc, giá điện cao thì phát ra). Đây là ý tưởng trong lưới điện thông minh (Smart Grid) hay vehicle-to-grid (V2G).
Nghe thì rất hấp dẫn, nhưng thực tế lại có những rủi ro chưa tính được hết.
 |
Xe điện đang được phát triển mạnh tại Việt Nam và nhiều nước. Ảnh: ST |
Về nguyên lý, xe điện hoạt động hiện nay đều kết nối 3G, 4G hay Internet. Nếu không có tiêu chuẩn an ninh rõ ràng, xe điện hoàn toàn có thể bị điều khiển từ xa. Một lúc nào đó, hàng trăm nghìn, hàng triệu xe điện cùng sạc hoặc cùng xả điện theo lệnh từ bên ngoài, hậu quả sẽ khôn lường.
Thậm chí, nguy cơ biến xe điện thành “quả bom di động” không phải là không có cơ sở, nếu công nghệ pin và hệ thống điều khiển bị lợi dụng.
Như vậy, có thể thấy cả điện mặt trời mái nhà lẫn xe điện đều đặt ra yêu cầu chung: cần một khung pháp lý và tiêu chuẩn rõ ràng.Ông có đề xuất gì?
Đúng vậy. Trước sự phát triển nhanh chóng của các loại hình và công nghệ mới, chúng ta không thể quản lý theo kiểu “vừa làm vừa vá” nữa. Theo tôi, có ba việc cần làm ngay.
Thứ nhất, Tiêu chuẩn hóa, tức là xây dựng ngay các bộ tiêu chuẩn kỹ thuật cho thiết bị, từ inverter, phần mềm đến hệ thống lưu trữ.
Thứ hai, Kiểm chuẩn định kỳ. Các thiết bị nhập khẩu phải được kiểm định an ninh mạng và chất lượng vận hành trước khi đưa vào sử dụng.
Thứ ba, Phân định rõ trách nhiệm quản lý. Hiện nay, câu chuyện an ninh mạng, an toàn thiết bị điện lực liên quan đến nhiều bộ ngành như Bộ Công thương, Bộ Xây dựng, Bộ Khoa học và Công nghệ, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng. Vì vậy, cần một đầu mối thống nhất để tránh tình trạng “cha chung không ai khóc”.
Nếu không làm được, rủi ro mất an ninh năng lượng sẽ ngày càng lớn, đặc biệt khi tỷ lệ điện mặt trời và xe điện tăng nhanh trong hệ thống.
 |
Điện mặt trời mái nhà cũng được nhiều công sở và nhà dân lắp đặt. |
Việc xây dựng các tiêu chuẩn, quy chuẩn này không thể chậm trễ hơn nữa. Hàn Quốc, Nhật Bản hay Mỹ đã bắt đầu từ cả chục năm trước, họ vừa thí điểm, vừa xây dựng tiêu chuẩn, để vừa bảo vệ thị trường trong nước vừa mở rộng xuất khẩu thiết bị.
Việt Nam không thể đứng ngoài. Chúng ta không chỉ cần tiêu chuẩn để vận hành an toàn, mà còn để bảo vệ chính doanh nghiệp Việt. Nếu không, thị trường sẽ bị lấn át bởi sản phẩm ngoại, đồng thời rủi ro an ninh luôn treo lơ lửng.
Xin cảm ơn ông!
